Xitay re'isi shi jinpingning gorbachéfning izini bésiwatamdu?

Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2016-01-29

Yaponiye "Heptilik xewerler" zhurnilining "Xitay gorbachéfning qedimini bésiwatidu" namliq siyasiy iqtisadiy analiz maqalisi

RFA/Haji Qutluq Qadiri

Bir xongkongluq mutexessis yéqinda élan qilghan bir parche maqaliside shi jinpingning sabiq sowétlar ittipaqi prézidénti mixa'il gorbachéfqa oxshash chériklikke qarshi turush arqiliq kompartiyeni saqlap qalmaqchi boluwatqanliqini körsetken. Halbuki, bu heqte pikri yürgüzgen közetküchiler, sh jinping duch kelgen mesililerning iqtisadiy we siyasiy mesilernimu öz ichige alidighanliqini bildürdi.

Yaponiye "Heptilik xewerler" zhurnilining 26 - yanwardiki sanigha xongkongdiki siyasiy iqtisad közitish tetqiqat merkizining tetqiqatchisi, iqtisadshunas mutexessis chéng lungning "Xitay gorbachéfning qedimini bésiwatidu" namliq siyasiy iqtisadiy analiz maqalisi élan qilindi.

Mutexessis chéng lung maqaliside 2016 - yilining béshidila xitayning paychéki baziri töwenlep, milliy daramiti kémiyip, uzundin buyan iqtisadiy "Güllendi" dep teripliniwatqan xitay döliti iqtisadining dunyagha teltöküs ashkarilan'ghanliqini otturigha qoyidu.

Maqalide, xelq'arada xitay iqtisadigha izchil diqqet qilip kéliwatqan bir qisim mutexessisler: "Xitay iqtisadi emeliy bolmighan bir xil bazar igilikige qarap yüzliniwatidu. Bu tolimu bir xeterlik bir ehwal. 1978 - Yili déng shawping islahat élip bérip xitay iqtisadini güllendürgen idi" dep baha bergen.

Chéng lungning déyishiche, hazir xitayda hökümet pütkül hoquqni özige merkezleshtürüwélip jem'iyet we dölet kontrolluqini kücheytip démokratiyedin yiraqlishishqa bashlighan.

Uning qarishiche, "Xitay kompartiyesi démokratiyini yolgha qoyup, sirtqa qarita heqiqiy ishikni échiwetsek, öz hakimiyitimizni we iqtisadimizni kontrol qilalmaymiz" dep endishe qilidiken. Eger xitay kompartiyesi bu xil endishe bilen ishikni taqap, démokratiyedin yiraqlashsa xitay iqtisadi krizisqa yoluqidiken.

Uning tehliliche, xitay hazirqi waqitta sirtqa qarita ishikni échiwétish siyasitini özgertip, döletni kompartiyening siyasitige orap, iqtisadiy bazarlarni öltürgen.

U maqaliside, xitay bir tereptin küchining bariche tiriship gherb démokratik idiyisining özige singip kirishini tosup, xitaydiki barliq insan heq - hoquqlirini depsende qilsa, yene bir tereptin xelq'aragha özining démokratlishishqa tirishiwatqanliqini körsetmekchi boluwatqan bolsimu, biraq xelq'ara jem'iyet xitayni alliqachan chüshinip boldi, yawropa, amérika we yaponiye qatarliq ellerning xitay iqtisadini tizginlesh üchün teyyarliq qilip qoyghanliqini ilgiri süridu.

Chéng lungning közitishiche, qarimaqqa xitayning iqtisadi gherb döletliridin éship ketkendek körünsimu, emeliyette undaq bolmastin xitay iqtisadi yenila qalaq, sistémisiz, asasi yoq köpük shekillik iqtisad iken. Xitay dölet re'isi shi jinping dölet iqtisadini güllendürüsh üchün dölet igilikidiki barliq shirketlerni birleshtürüp, iqtisadni toplap küchlendürüp, tömür yol, ximiye sana'iti qatarliq xelq'ara tijaret türliri bilen riqabetleshmekchi bolghan bolsimu, aqiwette yenila xitay shirketliri meblegh jehettin ajiz kélip qalghan.

Mutexessis chéng lung xitayning dölet igilikidiki shirketlerning ghulap chüshüshidiki tüp seweblerni shirket xojayinliri xiyanetchi, parixor, mes'uliyetsiz bolghanliqtin, dep qaraydu.

U, maqaliside shi jinpingning, sabiq sowétlar ittipaqi prézidénti, démokratik islahat élip bérip sherep qazinip nobél tinchliq mukapatigha érishken mixa'il gorbachéfning izini bésip méngiwatqanliqini tekitlep: "Shi jinping xiyanetchilikke, parixorluqqa qarshi turush arqiliq xitay kompartiyesini saqlap qalmaqchi boluwatidu. Bu yol del sabiq sowétlar ittipaqining rehbiri gorbachéf basqan yollar emesmidi?" deydu.

Yaponiye kagoshima xelq'ara uniwérsitétining siyasiy iqtisad penliri proféssori doktor sé'iji ziyaritimizni qobul qilip bu heqte toxtilip:"Gorbachéf eyni waqitta duch kelgen mesililer yalghuz iqtisadiy mesililer idi, emma xitayning hazir duch kéliwatqini iqtisadiy mesilila emes, belki öz ichidiki démokratiye heriketliri we milletler mesililiri" dédi.

Tetqiqatchi chéng lung, xitayning qedimki we yéqin zaman tarixi heqqide toxtilip:"Soda tariximiz sung sulalisi dewridin bashlan'ghan, tijaritimiz en'gliyedin yette yüz yil uzun dep özidin maxtinip yürgen xitay dölitide hazirghiche birer qétim sana'et inqilabi yüz bermidi. 1911 - Yili ching sulalisini aghdurup dölet qurghan xitay millitidin birersining, bu döletni bashqurushqa majali yetmidi. 1923 - Yili xitay rehbiri jang keyshi sowétlar ittipaqigha bérip ularning dölet sistémisini özlirige tetbiqlimaqchi boldi. Ikkinchi dunya urushidin kéyinmu xitay izchil sowét ittipaqigha choqunup bir mezgil sowét kompartiyesining yolini tutti. Emdilikte bolsa xitay dölet re'isi shi jinping gorbachéfning qedimini bésiwatidu" deydu.

Mutexessis chénlung maqalisining axirisida:"Shi jinping rehberlikide qurulghan " asiya ul eslihelerge meblegh sélish bankisi"ning xezinisi hazir pütünley quruqdaldi. Xitay éksporti töwenlidi. Xitayning bayliri öz xezinisige toplighan pullirini élip chet'ellerge qéchishqa bashlidi. Xitayda jem'iyet dawalghup muqimsizlishish körüldi" deydu.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyediki Uyghur iqtisadshunas mutexessisliridin ghalip mijit üzlüksiz töwenlewatqan xitay iqtisadining hakimiyetke körsitiwatqan tesiri heqqide toxtaldi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.