Ши җинпиңниң мустәбитлики хитайдики киризис билән тәң чекигә йетәмду?

Ши җинпиң уйғур аптоном районлуқ партком вә һөкүмәт, ишләпчиқириш қурулуш биңтүәниниң хизмәт доклати йиғинида сөз қиливатиду, 2023-йили 26-авғуст, үрүмчи

Чәт әл таратқулири елан қиливатқан иқтисадий хәвәр вә мулаһизиләрдә хитайниң иқтисади изчил муһим тема болуп кәлмәктә. Бу мулаһизиләргә қариғанда, хитай иқтисадиниң начарлишиши һазир дуня иқтисадиғиму тәсир көрситиватқан болуп, бу бир яқтин хитайниң йәнила дунядики иккинчи чоң иқтисадий гәвдә икәнлики, дуня содиси вә хәлқара мал тәминләш зәнҗиридики орни түпәйлидин болса, йәнә бир яқтин хитайниң уйғур районини муһим иқтисадий база қилип, “бир бәлбағ бир йол” қурулуши арқилиқ “дуняни қаплаш вә байлиқ топлаш” пиланини иҗра қиливатқанлиқи түпәйлидин икән.

Чәт әл ширкәтлири хитайни ташлап чиқип кәтсә, хитайға мәбләғ салғучилар хитайға қизиқмиса, чәт әл сәрмайиси азлап кәтсә, ташқи содиси чекинсә, сирттин техника вә мәбләғ кирмисә хитай йәнә тәрәққий қилаламду? “ишикни сиртқа ечиветип” гүлләнгән хитай бүгүн мав зедуң дәвридикигә охшаш ишикни тақап, “күчни мәркәзләштүрүп чоң иш қилиш” , ишләпчиқириш билән истемални дөләт ичидә айландуруш билән раваҗ тапаламду?

17-Сентәбир күни, “муһапизәтчи” торида елан қилинған бир мақалидә, хитай компартийә баш секретари ши җинпиңниң пәқәт һакимийәтни, йәни өз һоқуқини мустәһкәмләшнила әң чоң нишан қилип, хитайниң иқтисадий вә иҗтимаий мәсилилирини техиму еғирлаштуруватқанлиқи тәһлил қилинған.

“хитайдики киризис еғирлашқанчә, ши җинпиң һәммини контрол қиливелишни бошитиш садалириға дуч кәлди” дегән темида йезилған бу мақалидә, ши җинпиңниң хитайда йүз бәргән кәлкүн апити, иқтисадий чөкүш, йоқап кәткән министирлар һәққидә һечнемә демигәнлики, униң әң чоң ғеминиң пәқәт өз тәхтини мустәһкәм сақлаш икәнлики вә буниң бүгүн хитайдики әң чоң мәсилә икәнлики көрситип берилгән.

Мақалидә мундақ дейилгән: “8-айда җәнуби африқида ечилған кесәк дөләтләр башлиқлири йиғинида ши җинпиң дөләт башлиқлири сөзләйдиған йиғинға қатнашмиди. Шуниң билән бир вақитта, ши җинпиң һәққидә бир видийо тарқалди: бир хитай катип ши җинпиңниң арқисидин әгишип йүгүрүп кәлди, әмма ишик бақар уни ишикниң сиртида тосуп қойди. Ишик етилгәндин кейин ялғуз қалған ши җинпиң арқисиға қарап-қарап қойди, гаңгирап қалди вә тәмтиригән һалда алдиға қарап маңди. Бу иш бир тәрәптин ши җинпиңниң өз саламәтлики, сиясий киризис вә қәстләшләрдин гуман қилидиғанлиқини көрсәтсә, йәнә бир җәһәттин униң һечнемә билән чатиқи йоқ өз йолини давам қилидиғанлиқини символлуқ шәкилдә көрситип бәрди” .

Мақалидә ейтилишичә, ши җинпиң 2018-йилдин башлап, америка билән болған сода җеңи, ковид вируси, ваксина сәтчилики, юқумни нөлгә чүшүрүш қамал сияситиниң баласи апәтлири, ақ варақ инқилабидики қаршилиқлар вә башқа мәсилиләргә дуч кәлди, әмдиликтә иқтисадий чекиниш әң муһим мәсилигә айланди.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат орниниң истратегийә вә хәвпсизлик мутәхәссиси раймонд ко бу мақалидә баян қилинған тема һәққидә көз қаришини баян қилип мундақ деди: “мәнчә хитай һазир қәрз вә иқтисадий қурулма дегәндәк көплигән мәсилиләргә дуч кәлди, әмма буларни һәл қилишқа йеқин кәлмиди. Иқтисадни гүлләндүрүш үчүн истемални җанландуруш, пуқраларниң пул хәҗләш ишәнчини ашуруш керәк. Һалбуки ши җинпиң коллектипқа дөләттин сәдиқә қилиш идийәсидин ваз кәчмиди вә уни параванлиқ дәп атиди. Бу әслидә коммунистларниң қилидиған иши. Әгәр бундақ қилсаң, иқтисадий түзүлмидики ғәлибә қилғучидин мәғлуп болғучиға айлинисән. Бундақ өзгиришниң сиясий хәтири бәк чоң” .

Хитайниң иқтисади чөкүватқан әһвалда, хитай йәнә давамлиқ түрдә “бир бәлбағ бир йол” қурулушини давамлаштураламду?

Раймонд ко бу һәқтә җаваб берип мундақ деди: “мән шуни дейәләймәнки, хитайда иқтисад начарлашса, хитайға сиясий мәсилә кәлтүриду. Хитай һөкүмити бу мәсилини яхши бир тәрәп қилаламду-йоқ, ениқ бир нәрсә дегили болмайду. Бир бәлбағ бир йол қурулуши мәнчә, хитай иқтисадиниң ички қисмидики тәңпуңсизлиқниң бир аламити. Хитай иқтисади асасән әрзан бина, әрзан ул әслиһә қурулушиға мәркәзләшкән, хитай базири буниңға тоюнуп қалғачқа, хитай хәлқараға йүзләнди. ‛бир бәлбағ бир йол‚ қурулушини хитайдики иқтисадий чөкүш, начар қәрз мәсилиси билән бағлиғанда, буни хитай иқтисадий моделиниң ахирқи чеки дейәләймиз” .

Мақалидә тәһлил қилинишичә, ши җинпиңниң нәзиридә, хитайдики тәбиий апәт, сиясий вә иқтисадий мәсилиләрниң һәммиси иккиләмчи мәсилиләр, биринчи мәсилә, һоқуқини чиң тутуп туруш, буниң үчүн һәр қандақ бәдәл төләшкә рази болуш; у өз һоқуқини қоғдаш үчүн пүтүн һоқуқни өз қолиға мәркәзләштүрди, әмәлдарлар вә пуқраларни башқурушни қаттиқ чиңитти, мушундақ қилғанчә наразилиқ күчәйди вә униңға тәһдит пәйда болушқа башлиди. Демәк, ши җинпиң мустәбитләшкәнсери хитайда мәсилиләр шунчә көпәйди, мәсилиләр көпәйгәнсери униң мустәбитлики техиму ашти. Бундақ начар дәврийлиниш һазир хитайдики әң чоң киризисқа айланди.

Мақалидә мундақ дейилгән: “ши җинпиң дуч кәлгән асаслиқ қийинчилиқ униң һоқуқпәрәслики кәлтүрүп чиқарған хиристур. Әгәр сениң әтрапиңда ишәнчлик адәмлириң азлап кәтсә, бир кимдин яхши учур, мәслиһәт алалишиң қийин. Хитайда иқтисад вәйран болушқа башлиди, өй-мүлүк киризиси аллиқачан ямриди. Ишсизлиқ еғирлиди, һөкүмәт бу һәқтә ениқ санлиқ мәлумат беришни тохтатти” .

Америка да яшаватқан иқтисад пәнлири доктори қәйсәр миҗит хитай иқтисадида әң муһим орун игиләйдиған өй мүлүк базириниң касатлашқанлиқи һәққидә тохталди. Униң билдүрүшичә, хитай иқтисадиниң тез сүрәттә ешишиға түрткә болған ташқи сода һазир тарийип кәткән болуп, хитай пулиниң курсиму чүшүшкә башлиған.

Мақалидә ейтилишичә, хитайдики барлиқ әмәлдарлар һазир мутләқ һалда ши җинпиңниң еғизиға қарайдиған болуп, кәлкүн келип боран чиқип, вирус тарқап хәлққә зиян болса болсунки, һечким калла ишлитип, ши җинпиңниң буйруқиға хилап иш қилип, вәзиписидин айрилишни халимайдикән.

Ши җинпиңниң һөкүмранлиқида, хитай барғанчә америка вә явропадин йирақлишишқа, әркин, демократик дөләтләрдин ятлишишқа вә ташқи мунасивәтләрдә “чил бөрә” дәк ялғуз қелишқа башлиған. Ши җинпиң бу қетим өткүзүлидиған “20 дөләтләр башлиқлири йиғини” ғиму қатнашмайдиғанлиқини билдүргән болуп, өзиниң орниға әвәтидиған әмәлдарлири һечнемини қарар қилалмиғачқа, бу йиғинниң ролиму чоң болмайдикән.

Мақалидә йәнә мундақ дейилгән: “кесәк дөләтләр йиғини ши җинпиң үчүн асасән мувәппәқийәтлик болди. 5-Айда өткүзүлгән оттура асия дөләтлири башлиқлири йиғинида ши җинпиң улар билән сода келишими түзүп, шинҗаңдики уйғурларни бастуруш сияситини қоллап беришини қолға кәлтүрди. Әгәр ши җинпиң бу язда бәзи тәнқид садалириға учриған вә хәлқниң наразилиқини билгән болса, өз сияситини өзгәртимән десә өзгәртәләйду. Бәлким у дәсләптә хәлқни бастуруш арқилиқ наразилиқларни йоқитиши мумкин, әмма униң қилғанлири чекигә йәтти. У һәммә адәмни түрмигә солиялмайду. Өзиниң хаталиқлирини ай-йиллап чәксиз давамлаштуралмайду, һәқиқий киризис техи униңға көрүнмиди” .