Shi jinpingning ottura-sherq ziyariti we Uyghurlar

Se'udi erebistanning text warisi salman xitay kompartiyesining bash sékritari, dölet re'isi shi jinpingni qarshi almaqta, 2022-yili 8-dékabir, riyad.

Xitay kompartiyesining bash sékritari shi jinping 2022-yili 7-dékabir küni se'udiy erebistan'gha ziyaretke keldi. Amérikaning uzun yillardin buyanqi yéqin hemkarlashquchisi bolghan se'udi erebistan hökümiti shi jinpingni nahayiti heshemet bilen kütüwaldi. Shi jinpingning qarshi élinish derijisi téxi yéqindila se'udiy erebistanda ziyarette bolghan amérika prézdénti juw baydéndinmu yoquri derijide bolush bilen xelq'araning küchlük diqqitini tartti.

Démisimu xitay bilen se'udi erebistan qatarliq ottura-sherq döletlirining munasiwiti eng deslepki néfit sodisidin tereqqiy qilip, hazirqi herbiy oq-dora sodisi, yuqiri pen-téxnika, ma'arip, tibabet qatarliq türlük sahelerge baghlan'ghanidi. Xitaymu se'udiy erebistanning eng chong soda hemkarlashquchisigha, se'udiy erebistanmu xitayning eng chong néfit sétiwalghuchisigha aylan'ghanidi.

Yéqinqi yillarda xitay hökümiti se'udiy erebistanda chong türlerge, mesilen, 5G qurulushi, uchqusiz ayrupilan qatarliq köpligen tür qurulushlirigha meblegh saldi. Se'udiy erebistanda “Kongzi inistituti” lirini qurdi. Se'udiy erebistanmu xitay tili oqutushini aliy mekteplerdin bashlan'ghuch, ottura mektep dersliklirigiche kirgüzüp, köpligen sahelerde xitay bilen qoyuq munasiwet ornitishqa yüzlen'genidi.

Parizh gi'o-siyasiy tetqiqat merkizining tetqiqatchisi xattar abudi'ab (Khattar Abou Diab) fransiye axbarat agéntliqining shi jinpingning bu qétimliq ottura-sherq sepiri heqqidiki téléfon ziyaritida bildürüshiche, se'udi erebistan bilen xitay arisida bir qisim ortaqliqlar bolup, bu ortaqliqlar ularning hemkarliqigha bügünkidek yol achqan. Yeni ottura-sherq döletliri amérikaning kishilik hoquq mesiliside bu döletlerning ishigha arilishiwélishini yaqturmaydu. Xitay bolsa bu döletler bilen hemkarlashqanda “Bashqa döletlerning ichkiy ishigha arlashmasliq” yolini tutidu.

Xattar abudi'ab (Khattar Abou Diab) se'udiy erebistanning Uyghur mesiliside süküt qilishining asasliq sewebi heqqidimu toxtalghan bolup, uning qarishiche, birinchidin, ottura-sherq döletliri “Térorluqqa baghlinip qélish” tin endishe qilghanliqi, ikkinchidin, “Bir belwagh bir yol” pilanining aldinqi sherti bashqa döletlerning ichkiy ishigha arlashmasliq bolushi bilen munasiwetlik ikenlikini otturigha qoyghan.

Xitay hökümiti shi jinping se'udi erebistan ziyaritini bashlashtin bir qanche kün awwal “Xitay-ereb hemkarliq doklati” élan qilghanidi. Doklatta xitay bilen ereb dunyasining dostluqining ming yildin artuq tarixqa ige ikenliki we bu dostluqni dawamliq tereqqiy qildurushning muhimliqi tekitlen'gen. Mezkür doklat xitay bilen ereb dunyasining hemkarliqini mundaq töt noqtidin sherhiyiligen.

Ming yildin uzaq tarixqa ige bolghan bu dostluqni qedirlesh we dawamlashturush

Doklatning birinchi bölikidila xitay bilen ereb dunyasi arisidiki ming yilliq dostluqni alahide tilgha élin'ghan. Shundaqla xitay bu “Dostluq” ni tutqa qilip, islam dunyasigha bolghan semimiyitini ispatlimaqchi bolghan. Chünki shundaq qilghandila, Uyghurlarning musulman salahiyitidin emes, belki “Üch xil küch” (térorchi, bölgünchi, esebiy) bolghanliqi sewebidin “Qayta terbiyelesh” élip bériwatqanliqigha ereb dunyasini qayil qilalishi we ularning hésdashliqi hem qollishigha érishishi mumkin؛

Yéngi dewrde xitay-ereb hemkarliqining qaysi sahelerge merkezlishishi

Ikkinchi bölikide, xitayning misir, aljiriye, se'udi erebistan we ereb birleshme xelipiliki bilen omumyüzlük istratégiyelik hemkarliq munasiwiti ornatqanliqi؛ qatar, iraq, i'ordaniye, sudan, marakesh, jibuti, omman, kuweyt qatarliq döletler bilen istratégiyelik hemkarliq ornatqanliqini tilgha alghan. Shundaqla bezi döletler “Ottura-sherq döletlirining ichkiy ishlirigha arlashqan” da, xitayning derhal meydan'gha chiqip, ularning “Démokratiyeni qalqan qilip, bashqilarning ichkiy ishlirigha arlishishini tosighanliqi؛ ereb döletlirimu xitayning shinjang, teywen, xongkong we kishilik hoquq qatarliq mesililiride izchil yosunda xitayni qollap kelgenliki” ni otturigha qoyush arqiliq ereb-xitay dostluqining “Heqiqiy, chin dostluq” ikenlikige musulmanlarni ishendürmekchi bolghan.

Tarixiy özgirish dewride adaletke sep tutup, hemkarliqni tézlitish

Xitay bu noqtida ereb döletlirining bu yil öktebirdiki birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétining 51-nöwetlik yighinida amérika qatarliq gherb döletlirining Uyghur mesilisini kötürüp chiqip, xitayning ichkiy ishigha arlashmaqchi bolghanliqi, emma ereb döletlirining “Adalet terepte” turup, xitaygha destek bergenliki؛ xitayningmu pelestin mesilisi, süriye urushi qatarliq mesililerde “Adaletni yaqilap, térorluqqa qarshi turup, pelestinni küchlük qollap kelgenliki” ni tilgha alghan. Yeni bu noqtida xitay özi bilen gherb jem'iyitining qimmet qarashliri arisida sélishturma yasap, xitayni adaletperwer, gherbni bolsa adaletke qarshi sepke ayrish arqiliq, musulmanlarning xitay bilen hemkarlishishi, dostlishishining adalet bilen bir septe bolush bolidighanliqini gewdilendürmekchi bolghan.

Xitay-ereb teqdirdashliq ortaq gewdisi berpa qilish

Bu noqtini köp sherhiyilimisekmu, teqdirdashliq dégen sözdinla, xitayning nime démekchi bolghanliqini chüshinishimiz éniq. Pütkül gherb dunyasi bilen kelgüsining hökümranliqini talishish riqabitige chüshken xitay üchün buning özi, musulman dunyasini xitay bilen ittipaqdash bolushqa chaqirishtin bashqa nerse emes.

Yoquriqilardin melumki, shi jinpingning bu qétimliq se'udi erebistan sepirining asasliq meqsiti, ottura-sherq döletliri bilen gherbke qarshi ittipaqdashliq tüzüsh, amérikaning ottura-sherqtiki tesirining ornini élish.

Démisimu, xitay hökümiti, bolupmu shi jinping wezipige olturghandin buyan, xitayning déng shyawping dewridiki “Tinch tereqqiy qilish” sepsetesining ornini, “Bixeterlik, muqimliqni kapaletke ige qilish arqiliq, qudretlik dölet qurup chiqish” aldi. Bu wejidin xitay pütün küchi bilen xitay ichi we sirtida özige tehdit dep qarighan herqandaq xewpni küküm-talghan qilish, yiltizidin yoqitish, esli-weslini qurutiwétishni özige qibilname qilip, “Qudret tépish” qa yüzlendi. Xitay ichide atalmish “Üch xil küch” töhmiti bilen pütkül Uyghur xelqini xitay hakimiyitining bixeterlikige kélidighan ichkiy xewp dep békitip, Uyghur irqiy qirghinchiliqini meydan'gha chiqardi. Xitay sirtida bolsa Uyghur irqiy qirghinchiliqini özlirining qimmet qarashlirigha xilap bolghan insaniyetke qarshi jinayet hésablighan gherb dunyasini, hakimiyetke xewp keltüridighan “Sirtqi düshmen küch” dep qaridi. Shi jinping 2017-yilidiki 19-qurultayda gherbke qarshi meydanini éniq jakarlap, 2025-yilliq, 2035-yilliq we 2050-yilliq pilanlirini élan qildi. Mezkür pilanda, amérika bashliq gherb dunyasi asasliq riqabet nishani bolup, xitay 2025-yili pen-téxnikida gherbni bésip chüshüsh, 2035-yili iqtisadta amérikani bésip chüshüsh we 2050-yili dunyadiki eng qudretlik dölet qurup chiqish arqiliq xitay chüshini royapqa chiqirish nishan qilin'ghanidi.

Xitay hökümiti yoquriqi pilanliri emelge ashurush yolida, aldi bilen ottura asiya döletliri we rusiye bilen birlikte “Shangxey hemkarliq teshkilati” ni Uyghurlargha qarshi turush üchün qurup chiqqanidi. Mana emdi, amérikaning ottura-sherqtiki eng yéqin ittipaqdashlirinimu, gherb dunyasigha qarshi turush meqsitide özige ittipaqdash qilish qedimini aldi.

Shi jinping we xitay hökümitining Uyghurlar we gherb dunyasigha qarshi tüzüwatqan bu büyük pilanlirining emelge éshish éhtimalliqi barmu?

Menpe'etler qérindashliq, dostluq we qimmet qarashlarning üstige qoyulushqa bashlighan bu murekkep tarixiy weziyette, shi jinpingning ottura-sherqtiki urunushlirining jawabsiz qalmaydighanliqi éniq. Emma xitay yenila herbiy, iqtisadiy jehetlerde, téximu muhimi xelq'araliq ishench derijisi qatarliqlarda amérika bilen riqabetlishish iqtididarigha esla ige emes. Amérika bilen ottura-sherq elliri arisida soghuq munasiwetler urushi dewridin buyanqi bir esirge yéqin qoyuq munasiwet bar bolup, bu munasiwetlerning yéngidin bash kötüriwatqan xitayning kichikkine iqtisadiy menpe'eti aldida weyran bolidighanliqi eqilge uyghun emes. Téximu muhimi, amérika dollirining xelq'aradiki yüksek ornigha xitay puli tehdit peyda qilalighudek ehwalda emes. Xelq'ara munasiwetler bir döletning iqtisadining küchlük bolushi hemmini belgileydighan amil bolmastin, belki bu döletning herbiy küchi, ishenchlik derijisi, ijtima'iy bixeterliki qatarliq türlük sahelerge chétishliq inchike mesilidur. Halbuki, xitayning iqtisadiy jehette artuqchiliqi bolsimu, emma uning mustebitlik salahiyiti, ijtima'iy bixeterlikining muqimsizliqi, ishenchlik derijisining tolimu töwen, qanun sistémisining süpetsiz bolushi, emeliy küch jehette yenila amérikadin köp ajizliqini bildüridu. Meyli xitay ottura-sherq ellirige qanchilik yéqinlashsun, ottura-sherq musulman dunyasi Uyghur irqiy qirghinchiliqining gherbning oyuni bolmastin, belki xitayning insaniyetke qarshi jinayiti ikenlikini haman bir küni tonup yétidu. U chaghda xitayning musulmanlarni “Öz yéghida öz göshini qorush” tek rezil niyiti esla ishqa yarimaydu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.