Ши җинпиңниң өмүрлүк рәис болуши оттура асия әллиригә қандақ тәсирләрни елип келиши мумкин?

Йеқинда бейҗиңда ечилған хитай хәлқ вәкилләр қурултийиниң йиллиқ йиғинида хитай компартийиси мәркизий комитетиниң көрсәтмиси бойичә хитай асасий қанунидики “дөләт рәиси икки қарардин артуқ вәзипә өтәшкә болмайду,” дегән маддини өзгәртиш қарари тәстиқланған. Бу хәвәр русийә, қазақистан вә башқа оттура асия әллиридики аммиви ахбарат васитилиридә күчлүк инкас пәйда қилди. Бу һәқтики инкасларда ши җинпиңниң өмүрлүк рәис болушиға йол ечилишиниң һәм хитайда һәм хәлқарада, болупму оттура асия әллиридә бир қатар зәнҗирсиман тәсирләрни пәйда қилидиғанлиқи бәс-муназирә қилинған.

“регнум” торида елан қилинған “ши җинпиңниң хитайни ‛мәңгүлүк идарә қилиши‚ мәхпий хәвпләрни йошуриду” намлиқ мақалиниң аптори максим исайеф ши җинпиңниң өмүрлүк вәзипигә олтурушиниң истибдатлиқ характергә игә болидиғанлиқини, буниң аз дегәндә икки хәвпни туғдуридиғанлиқини оттуриға қойиду. Биринчидин, ши җинпиңниң тәхттин кетиши билән мәмликәтни идарә қилишта мәсилә пәйда болуши мумкин икән. Иккинчидин, хитай хәлқиниң диққитини ички кризистин, йәни мәмликәтниң иҗтимаий-иқтисадий қийинчилиқлиридин ташқи һәрбий пиланларға ағдурулуши, йәнә келип хитай пуқралириниң қийинчилиқларға дучар болуш сәвәбини сиртқи дүшмәнләргә дөңгиши мумкин икән.

Мақалида мундақ дейилгән: “шундақ бир хәвп мәвҗутки, бу қәдәм хитайни узун муддәтлик чоң муқимсизлиққа елип келиши мумкин. ‛алий даһий‚ ға тайиниш һакимийәткә интиливатқан барлиқ риқабәтчиләрниң йоқитилишиға елип келиши мумкин. Буниң орнини толдуруш интайин қийин болиду”. Максим исайеф, ши җинпиңниң мәңгүлүк падишаһлиқ арзусиниң хитайни еғир ақивәтләргә муптила қилидиғанлиқини, йәни хитай сиясий түзүминиң бузулушиға, башқа мәмликәтләр билән болған мунасивәтлириниң кәскинлишишигә елип келиш еһтималлиқини илгири сүриду. 

“столетийе русийә” агентлиқида елан қилинған “хитайчә ‛шәхскә сиғиниш‚ ши җинпиңни хитайни мәңгү идарә қилишқа елип кәлди” дегән мақалиниң аптори димитрий мелникоф, ши җинпиң һакимийитиниң хитай хәлқиниң әһвалини яхшилаш үчүн бир мунчә ислаһатларни елип бериватқан болсиму, әмма мәмликәтниң айрим районлирида аһалиләрниң намратлиққа йүзлиниватқанлиқини тәкитлигән. У мақалисидә бу әһвалларниң хитай хәлқини иҗтимаий наразилиқларға башлайдиғанлиқини, униң үстигә хитайда миллий мәсилиләрниң барғансери су йүзигә чиқиватқанлиқини, буниңға уйғур елидики наразилиқ һәрикәтлириниң дәлил болалайдиғанлиқини оттуриға қойған. 

Радийомиз зияритини қобул қилған сиясәтшунас константин сиройежкин ши җинпиңниң өмүрлүк рәислик тәхтигә олтурушиниң хитайни бәзи хәвпләргә башлап келиш мумкинликини билдүрүп, мундақ деди: “әлвәттә, хитайда мундақ қарар елишниң зөрүрлүкиму туғулған иди. Илгири, йәни 2013-йили көплигән ислаһатлар программиси қобул қилинған болсиму, әмма уни ишқа ашуруш вә давамлаштуруш қийин болған иди. Ши җинпиңға даим тосалғулар болғанлиқи сәвәбидин һеч нәрсә қилинмиған иди. Һазир у өз гуруһини тәшкилләшкә башлиди. Хитай компартийисиниң 19-қурултийида вә униңдин кейинки йиғинларда шундақ иш мәқсәт қилинди. Буниң барлиқиниң ишқа ашурулуши үчүн әлвәттә вақит керәк.” 

Қазақистанниң рәсмий ахбарат васитилиридә хитай хәлқ вәкилләр қурултийиниң мәзкур қарарни тәстиқлиғанлиқиниң тарихий вәқә икәнлики ейтилса, қазақ тиллиқ мустәқил тор бәтлиридә бу ислаһатниң уйғур елидики хәлқләргә немиләрни елип келиш мумкинлики оттуриға қоюлған. “абай қазақистан” торида елан қилинған “хитай күчәймәктә. Қазақ қандақ қилиду?” намлиқ мақалиниң аптори асқат қасенғали ши җинпиңниң өмүрлүк тәхткә келиши билән йеқинқи он йилда хитайни немә күтидиғанлиқи һәққидә өз тәхминлирини оттуриға қойиду. У, ички вәзийәтни тәртипкә кәлтүрүш мәқситидә хитай һөкүмитиниң башқа аз санлиқ милләтләр районлирини, җүмлидин уйғур ели, тибәт вә ички моңғулийә қатарлиқ аптоном районларни әмәлдин қалдурушни пиланлаватқанлиқини, бу районлардики йәрлик милләтләрниң өз ана тилида сөзлишини, билим елишини чәкләп, пүтүнләй хитайлаштуруш сияситини йүргүзүватқанлиқини, шуниң үчүн уйғур елидики қазақ қериндашлирини ата юртқа көчүрүш лазимлиқини, кәлгүсидә башқа аз санлиқ милләтләрниң хитайниң бу сияситидин йәниму қаттиқ зәрдаб чекидиғанлиқини илгири сүргән. Асқат қасенғали йәнә хитай даирилириниң башқа хәлқләрниң диний етиқадлирини йоқитиватқанлиқини, һәрбий вә иқтисадий җәһәтләрдә башқа мәмликәтләрниң ички ишлириға арилишиш мумкинликини, қошна моңғулийә вә оттура асия җумһурийәтлирини бесивелиш нийитидә болуватқанлиқини, буниң үчүн һәрвақит хитай тәһдитигә сәзгүр болуш керәкликини билдүргән.

Сиясәтшунас ғалим агелейофниң пикричә, хитайда өмүрлүк рәислик түзүминиң йолға қоюлуши ши җинпиң һакимийитини йәниму күчийип, омумйүзлүк “шәхскә чоқунуш” ни пәйда қилидикән. Ғалим агелейоф буниң сөзсиз оттура асия мәмликәтлиридики түзүмләргә мәлум тәсирләрни йәткүзидиғанлиқини илгири сүрди. У йәнә хитай вә оттура асия дөләтлиридә диктаторлуқ түзүмниң күчийип, хәлқ мәнпәәтлириниң иккинчи пиланға қалидиғанлиқини, демократик қәдирийәтләрниң чәклинидиғанлиқини көрсәтти. Буниңдин ташқири хитайниң “йипәк йоли” программиси арқилиқ оттура асияға болған тәсир даириси техиму ешип бериши мумкин икән. Сиясәтшунас агелейоф оттура асия райондики җумһурийәтләрниң хитайға биринчи нөвәттә иқтисадий җәһәттә беқиндилиқиниң техиму күчийидиғанлиқини билдүрди. 
Ғалим агелейоф уйғур елидики вәзийәт, йәни бу йәрдики уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа мусулман хәлқлириниң әһвали һәққидә тохтилип, мундақ деди: “бизниң мәмликитимиз билән хитай оттурисидики мунасивәтләр көпинчә әнә шу хәлқләрниң келәчәктә қандақ болушиға қарап түзүлиду. Мубада бу хәлқләргә нисбәтән инсан һәқлириниң бузулуватқанлиқи һәққидики шикайәтләр давамлиқ оттуриға чиқса, у чағда икки мәмликәт мунасивәтлири яхшиланмайду. Шуниң үчүн мән дипломатийилик йоллар арқилиқ икки дөләтниң бу мәсилидә бир пикиргә келишини халиған болар идим.”

Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрдиниң ейтишичә, хитайда мәңгүлүк рәислик түзүминиң оттуриға чиқиши диктаторлуқ сиясий системиға йол ечип, демократийигә қәтий йол қоюлмайдикән. У бу ислаһатниң уйғур елигә наһайити көп еғирчилиқларни елип келидиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “биринчидин, һазирқи чекидин ашқан тәқибләш, җазалаш давамлишивериду. Иккинчидин, уйғуристанда ‛бир бәлвағ, бир йол‚ истратегийиси давамлишиду, әмма у уйғурларға һеч қандақ пайда бәрмәйду. Йәнә бир тәрәптин, уйғур земинида хитай компартийисиниң роли техиму күчийиду. Миллий мәдәнийәт, миллий маарип тамамән йоққа чиқирилиду. Лекин буларниң һәммиси уйғурлар билән тибәтләрниң һәм башқиларниң қаршилиқини күчәйтиду.”

Қәһриман ғоҗамбәрди йәнә хитайниң ички өлкилиридиму диктаторлуқ түзүмгә қарши, ениқрақи ши җинпиңға қарши һәрикәтләрниң күчийидиғанлиқини тәхмин қилди.