Һәссиләп експорт қиливатқан “шинҗаң мевилири”—уйғур мәҗбурий әмгикиниң мәһсули

Амстердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди
2024.12.31
Mejburiy-emgek-shoxla-alma-mewe-dehqan-kemen Һәссиләп експорт қиливатқан “шинҗаң мевилири”—уйғур мәҗбурий әмгикиниң мәһсули
Photo: RFA

Йеқинқи йиллардин буян уйғур мәҗбурий әмгикигә бағланған “шинҗаң пахтиси”, “шинҗаң пәмидури”, “шинҗаң күнтахтиси” қатарлиқ түрлүк мәһсулатлар хәлқарада диққәт қозғаш билән тәң, уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик мәһсулатлар дәп қарилип, ғәрб дунясида түрлүк җазаларға учрап кәлди. Бу сәвәбтин уйғурларниң мәҗбурий әмгәккә селиниш мәсилиниң ашкарилиниши, хәлқара җәмийәтниң уйғур ирқий қирғинчилиқиға болған диққитиниң күчийишидә наһайити муһим рол ойниди. Уйғур елидики пәмидур, пахта қатарлиқ мәһсулатларниң уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик болуши асаслиқи, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң терилғу йәрлирини мәҗбурий тартивелиш, уйғурларни җаза лагерлириға қамаш, әрзан әмгәк күчи қилиш қатарлиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири сәвәбидин болғаниди. У һалда уйғур елидә терилғу көлими, ишләпчиқириш нисбити вә експорт қиммити бирдинла юқири көтүрүлгән бағвәнчилик кәспиниң уйғур мәҗбурий әмгики билән мунасивәтлик болуш еһтималлиқи диққәт қозғашқа әрзийду.

Бу йил 1-айдин 11-айғичә шинҗаңниң қорғас еғизидин експорт қилинған мевә вә көктатларниң ешиш нисбити 175.9 Пирсәнткә йәтти” намлиқ хәвәрниң екран кәсмиси.

 Хитай башқурушидики “Шинхуа тори” да 27-декабир “бу йил 1-айдин 11-айғичә шинҗаңниң қорғас еғизидин експорт қилинған мевә вә көктатларниң ешиш нисбити 175.9 Пирсәнткә йәтти” намлиқ бир хәвәр елан қилинған. Қизиқ йери шуки, уйғур елидә бағвәнчилик мәһсулатлириниң чәт әлләргә експорт қилиниши хитай тәрипидин “мевә-чивә макани” дәп тәрипләнгән йерим әсирдин көп вақитта әсла көрүлмигән. Һалбуки, уйғурлар ирқий қирғинчилиққа учраватқан бүгүнки күндә, уйғур елидики бағвәнчилик мәһсулатлириниң чәт әлләргә зор нисбәттә експорт қилиниш дәриҗисигә йетиши һәқиқәтәнму һәйран қаларлиқ бир иш. 

Хитай һөкүмити 2020-йилиниң бешида елан қилған бир санлиқ мәлуматида уйғур елидики терилғу йәр омумий көлиминиң 106 милйон моға йетип, терилғу йәр омумий көлими җәһәттә хитай бойичә бәшинчи орунға өткәнлики көрситилгән. Бу мәзгил дәл хитайниң “ 13-Бәш йиллиқ пилани” (2016-йилидин 2020-йилиғичә болған бәш йил) йүргүзүлгән мәзгил болуп, пүткүл уйғур елидә деһқанларниң йәрлирини тартивелиш билән копиратип қуруш җиддий шәкилдә елип берилған. Һәтта 2020-йили уйғур елидики деһқанчилиқ копиратиплириниң сани 28 миңдин ешип кәткән. Копиратипларға әза қилинған деһқанларниң сани 1 милйон 806 миң 100 гә йетип, деһқанлар омумий саниниң 38 пирсәнтини игилигән. Копиратипларға әза қилинған деһқанларниң әмгәк йешидикилири асасән деһқанчилиқ кәспини өзгәртишкә мәҗбурланған. Хитайниң 13-бәш йиллиқ пилани мәзгили охшашла милйонлиған уйғур җаза лагерлириға қамалған, йоқитилған, уйғур деһқанлириниң йәрлири мәҗбурий тартивелинған, тутқун қилинған, лагерға қамалған, йөткәп ишқа орунлаштуруш намида өй-маканлиридин коллектип көчүрүлгән вақитқа тоғра келиду. Һалбуки, уйғур деһқанлириниң  мутләқ көп қисми бүгүн аллибурун хитай өлкилиридики уйғур аққунлири, хитай карханилиридики қул ишчи, лагер, түрмиләрдики сиясий җинайәтчи… вәһаказаларға айлинип кәтти. Бу деһқанларниң қисмәтлири шәхс биләнла чәкләнгән болмастин, уларниң аилиси, пәрзәнтлири вә пүткүл уйғур җәмийитиниң зор көләмлик бузғунчилиққа учришини кәлтүрүп чиқарди.

Кучада хаслиққа игә мевә-чивә кәспий арқилиқ деһқанларниң кирими ашти дегән хәвәрниң екран кәсмиси

Уйғур деһқанлириниң терилғу йәрлири копиратипларға берилгәникән, У һалда бу терилғу йәрләргә терилған көктат яки мевә-чивиләр, ашлиқ яки башқа деһқанчилиқ зираәтлириниң қәйәргә експорт қилинип, қанчилик иқтисадий қиммәт яритишиниң уйғурлар билән биваситә алақиси болмайдиғанлиқи ениқ. Мисалға алсақ, Шинҗаң уйғур аптоном районлуқ тәминләш – сетиш һәмкарлиқ копиратипи Болса, уйғур елидики бағвәнчилик кәспигә алақидар копиратипларниң қануний вәкили болуп, уйғур елидики барлиқ бағвәнчилик мәһсулатлириниң ишләпчиқириш, пишшиқлап ишләш, орап - қачилаш, тиранспорт тошуш қатарлиқ барлиқ санаәт базилири бу орган тәрипидин бир гәвдиләшкән санаәт линийәсигә айландурулған. Һәтта көплигән хитай өлкилиридә уйғур елидә ишләпчиқирилған бағвәнчилик мәһсулатлирини мәхсус сетиш мәркизи, зәнҗирсиман дукан, сода мәркизи, мәхсус сетиш суписи қатарлиқларни тәсис қилған. Һәтта хитай сода министирлиқи тәрипидин “ғәрбниң мевисини шәрққә йәткүзүш синақ карханиси” дәп бекитилип, уйғур елиниң бағвәнчилик мәһсулатлирини хитай өлкилиригә йөткәштики әң муһим органға айланған.  2022-Йилидики хитай истатистикисидин қариғанда уйғур елиниң бағвәнчиликкә алақидар терилғу йәр көлими 21 милйон 130 миң мо болуп, буниң ичидики 15 милйон 250 миң мо терилғу йәр дәл тарим ойманлиқида икәнлики көрситилгән. Демәк, уйғурлар нопуси әң көп олтурақлашқан тарим ойманлиқида бағвәнчилик көлими уйғур елидики бағвәнчилик омумий көлиминиң 70 пирсәнтидин көпрәкини игилигән. Бу дегәнлик әлвәттә, дуняниң һәрқайси җайлириға шиддәт билән експорт қилиниватқан юқириқи “шинҗаң мевилири” ниң мутләқ көп қисми тарим ойманлиқидин чиқиду дегәнликтур.

 Әһвал юқириқидәк болған тәқдирдиму, бағвәнчиликкә тайинип тирикчилик қилидиған уйғур деһқанлириниң иқтисадий кирими яхшиланған болса копиратип мәсилисини бир аз болсиму “тоғра чүшиниш” мумкин иди. Әмма реаллиқ буниң дәл әксичә! хитай башқурушидики “тәңритағ тори” ниң 2024-йил январдики бир хәвиридә, уйғур елидики бағвәнчилик билән шуғуллинидиған деһқанларниң йиллиқ оттуричә кирими 6200 йүәнгә йәткәнлики баян қилинған. Бу дегәнлик бағвәнчилик билән шуғуллинидиған деһқанларниң айлиқ кирими 500 йүән әтрапида дегәнлик болуп, бу сан әмәлийәттә Хитайниң әң намрат районлиридики деһқанларниң 2020-йилидики йиллиқ кирими болған 12 миң 588 йүәнДинму йерим һәссә төвән туриду. Җәнубий уйғур елидә деһқанларниң 50 пирсәнтидин көпрәкиниң кирими бағвәнчиликтин келидиғанлиқини Хитай өзи хәвәр қилған. Бу шуни көрситидуки, 2024-йилиға қәдәр уйғур деһқанлириниң 50 пирсәнтиниң йиллиқ кирими йәнила 6 миң йүәндин ашалмиған болуп, хитайдики әң намрат хәлқ һалитини давамлиқ сақлап кәлгән.

Хуласилигәндә, дуня миқясида нам чиқириватқан “шинҗаң мевилири”, уйғур елидики пахта, пәмидур, күн тахтиси қатарлиқ мәһсулатларға охшашла, уйғур ирқий қирғинчилиқи вә уйғур мәҗбурий әмгики билән чәмбәрчас бағланған!

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.