Amérika aqillar ambiri: “Xitay Uyghur diyarida natsistlar uslubidiki teqiblesh siyasiti yürgüzüwatidu”

Amérikining washin'gton etrapigha jaylashqan “2049 Qurulush instituti” namliq aqillar ambiri yéqinda “Xitay saqta uchurlardin paydilinip shinjangdiki basturushni qandaq qanunlashturuwatidu” serlewhilik bir doklat élan qildi.

Doklatta xitay hökümitining “Térrorluq” we “Diniy ashqunluq” ni bahane qilip, Uyghurlarni keng kölemlik basturuwatqanliqi, basturushning yéqinqi mezgilde téximu éghirlashqanliqi tekitlinip, amérika hökümitini xitayning térrorluqini suyi'istémal qilip, Uyghurlarni basturushini ret qilishqa, xelq'ara jem'iyetni béyjing da'irilirining Uyghur aptonom rayonidiki qilmishini jawabkarliqqa tartishqa chaqirghan.

Mezkur doklatni “2049 Qurulushi instituti” ning tetqiqatchisi diréw jonés qelemge alghan bolup, doklatta Uyghurlar weziyitining qandaqlarche hazirgha ehwalgha kélip qalghanliqi etrapliq analiz qilin'ghan. Doklatta xitay da'irilirining keng kölemlik siyasiy “Terbiyelesh lagérliri” ni qurup, saqchi qisimlirini köpeytkenliki we Uyghurlarni omumyüzlük teqib astigha alghanliqi eskertilip, xitayning bu kemsitish xaraktérlik tedbirlerni “Térrorluq” we “Dini ashqunluq” qa qarshi turush namida élip bériwatqanliqi échip körsitilgen.

Doklatta qeyt qilinishiche, Uyghur rayonidiki hazirqi bu aqiwetning kélip chiqishi xitayning 2001-yili “11‏-Séntebir weqesi” din kéyin Uyghur aptonom rayonidiki milliy toqunishni “Térrorluq” dep sherhlep, Uyghur xelqini “Térrorluq tehditi” dep békitishidin bashlan'ghan. Doklatta “Sherqiy türkistan islam herikiti” ning térrorluq teshkilat ikenliki tekitlen'gen bolsimu, lékin amérika we b d t xewpsizlik kéngishining sh t i h ni “Térrorluq teshkilat” dep étirap qilip, xitayning shinjangdiki étnik toqunushni “Térrorluq” dep körsitishini qanunlashturushi xitayning buni suyi'istémal qilishigha purset yaritip bergenliki ilgiri sürülgen.

Diréw jonés peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, xitayning rayonda zorawanliq weqelirini sh t i h ge baghlap “Térrorluq” dep élan qilghanliqi, halbuki bu weqelerni qattiq siyasiy bésim keltürüp chiqarghanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi 2001‏-yili ‛11‏-séntebir weqesi‚ yüz bérip arqidinla élan qilghan aq tashliq kitabida shinjang Uyghur aptonom rayonida burun yüz bergen Uyghurlargha chétishliq zorawanliq weqelirini ‛térrorluq‚ dep jakarlap, bu weqelerni sherqiy türkistan islam herikitige baghlap körsetti. Méning doklatimda xitay kompartiyesining bu teshkilatni bahane qilip, özining mezkur rayondiki basturush siyasitini qanunluq qilip körsetkenliki ilgiri sürüldi. Emeliyette bu rayondiki nurghun weqeler térrorluq emes bolup, xelqning keng kölemlik teqib qilish we basturush siyasitige qayturghan inkasi idi. Chünki, Uyghurlarning buningdin bashqa bir yoli qalmighan idi.”

Lékin doklatta qeyt qilinishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning basturush, teqipleshke qarshi élip barghan milliy isyanlirini téximu qattiq basturup, teqipleshni téximu chongqurlashturghan. Doklatta yéqinqi 60 yildin béri rayonda nurghun isyanlarning partlighanliqi eskertilip, yéqinqi yillarda yüz bergen “Ürümchi, qeshqer, künming béyjing qatarliq jaylardiki atalmish ‛térrorluq hujumliri‚ Uyghur qoralliqlirigha chétishliq dep körsitilgen bolsimu, lékin bu hujumlarning teshkilsiz, meqsiti éniq emes,” déyilgen.

Doklatta yene Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'goning 2016‏-yili Uyghur rayonigha yötkep kélin'gendin kéyin, uning rayonda saqchilarni köpeytip, atalmish “Qolayliq saqchi ponkitliri” ni qurghanliqi, 2016-we 2017-yili bir yil ichide 90 ming saqchi qobul qilghanliqi, bu arqiliq Uyghurlarni qattiq teqiblesh, diniy étiqadni kontrol qilish, pasportlarni yighiwélish, Uyghurlarni siyasiy “Terbiyelesh lagérliri” gha qamashni ishqa ashurghanliqi ilgiri sürülgen.

Doklatta xitayning 2017‏-yili “Diniy ashqunluqni tügitish nizami” maqullap, Uyghurlarning négizlik islami en'enilirining nishan'gha élin'ghanliqi, “Terbiyelesh lagérliri” diki Uyghurlarning tashqi dunya bilen bolghan alaqisi üzüp tashlinip, qerelsiz siyasiy we idé'ologiyelik “Terbiye” ge tutulghanliqi, Uyghurlarni héchqandaq qanuni resmiyetsiz lagérlargha yollashning xitay asasi qanunigha xilap ikenliki tekitlen'gen. Diréw jonés peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda xitayning Uyghur rayonidiki “Terbiyelesh lagérliri” ning bezi jehetlerde natsistlarning yighiwélish lagérlirigha oxshap kétidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “(Natsistlarning) yighiwélish lagérliri uning ichide yüz bériwatqan hadisilerni kishilerning yoshurush üchün qurulghan idi. Ittipaqdash armiye taki bu lagérlarni ishghal qilghiche uning ichide yüz bergen hadisilerni héchkim bilmeytti. ‛terbiyelesh lagérliri‚ bu jehette uninggha bek oxshap kétidu. Biz ‛terbiyelesh lagérliri‚ ning qurulushtiki meqsiti, uning ichide némiler yüz bériwatqanliqini bilmeymiz. Bu lagérlarda qayta terbiyelesh élip bérilip, kishilerni yaxshi puqralardin qilip chiqimiz, déyilsimu, lékin nahayiti éniqki, uning ichide bir ishlar boluwatidu. Biz uning ichide yüz bériwatqan heqiqiy ehwalni bilishni isteymiz. Buningda b d t alahide tekshürüsh ömeklirini ewetip, bu lagérlarda we mezkur rayonda néme ishlarning yüz bériwatqanliqini éniqlishi kérek.”

Yene bezi analizchilarning qarishiche, Uyghur rayonining hazirqi ehwalgha kélip qélishi xitayning Uyghurlargha qarshi élip barghan uzun yilliq xitay showénizim teshwiqatining netijisi iken. Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat xitay showénizimining Uyghur rayonida kontroldin chiqip ketkenlikini bildürdi.

Qahar barat mundaq deydu: “Bu weqeler, bu ishlar xitay ichki siyasitining Uyghur mesiliside kontroldin chiqip ketkenlikini körsitidu. Mundaqche éytqanda, bular qorsiqi toyghanda xitay milletchiliki we showénizimini he-dep terghib qilip, Uyghurlarni he-dep bozek qildi. Bundaq qiliwérip bu nerse hazir kontrolluqtin chiqip ketti dések bolidu.”

Doktor qahar baratning qarishiche, lagérlar Uyghurlar üchün zor yoqitish bolsimu, lékin xitay üchün yaxshiliqning béshariti emes iken. U kelgüside xitayning soraqqa tartilidighanliqini bildürdi. Qahar barat mundaq deydu: “On pirsent eqliy bar xitaylar bu nersini chüshinishi kérek. Bundaq natsistlarche ölüm lagérliri eng axiri xitayning ‛yipek yoli iqtisadi‚ dégen pilanlirini weyran qiliwétidighanliqini, xitay millitini fashist bolup eng axiri soraqqa tartilidighan milletke aylandurup qoyidighanliqini bilishi kérek. Shi jinping öziningmu eng axirida mushu lagérlar seweblik tarixning soriqigha qalidighanliqinimu bilishi kérek. Emma buni tüzitelemdu yaki tüzitelmemdu, toxtitalamdu yaki toxtitalmamdu, bu biz üchün bir pütmes-tügimes yoqilish, emma bu xitaylar üchünmu héchqachan yaxshi ish emes.”

Diréw jonés doklatining axirida amérika hökümitige bezi tekliplerni bergen. Doklatta amérikining Uyghur mesilisini xitay bilen bolghan öz ara uchrishishlarda we b d t da otturigha qoyushini, xitaydiki amérika elchixanisining bashqa ittipaqdash döletler bilen hemkarliship, “Terbiyelesh lagérliri” diki Uyghurlarni qoyup bérishke bésim ishlitishini, Uyghur teshkilatlirigha b d t qatarliq organlarda téximu keng orun bérishni, b d t ning Uyghur rayonigha tekshürüsh ömiki ewetip rayondiki kishilik hoquq depsendichiliklirini we “Terbiyelesh lagérliri” diki tutqunlarni tekshürüshini, “Magnitiskiy qanuni” ni ishqa sélip, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chüen'go, aptonom rayonning re'isi shöhret zakirdek rayondiki kishilik hoquq depsendichilikliride mes'uliyiti emeldarlarni jazalishini telep qilghan.