Mutexessisler xitay hökümitining tereqqiyat pilani arqiliq Uyghurlarning könglini utalmaydighanliqini bildürmekte

Shan robértis we sikat radniz “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilghan bügünki maqalisige “Éghiz maylash némishqa kargha kelmidi” dep mawzu qoyghan bolup, maqalining qoshumche mawzusigha bolsa “Xitay hökümiti étnik az sanliqlarning kirimini azraq ashurush arqiliq muqimsizliqning aldini alimen, dep oylidi. Emma bayliq arqiliq sadaqetmenlikni sétiwalghili bolmaydu” dégen bir jümle xet yézip qoyulghan. Ular maqaliside, 28-öktebir béyjingdiki weqeni xitay hökümitining térrorluq herikiti dep atighanliqini, emma özlirining buni Uyghur-xitay ikki millet arisidiki milliy ziddiyetning ötkürlishishining netijisi, dep qaraydighanliqini bildürgen.

U maqalisini mundaq dep dawam qilghan:
-Uyghurlar shinjang Uyghur aptonom rayonini özining zémini dep qaraydu. Mana bu idiye Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki ziddiyetning eng asasiy menbesi. Bu ziddiyet ötken 20 yildin buyan xitay hökümiti Uyghurlarni xitay dölitining ichige qoshuwétish üchün yürgüzüwatqan siyasetliri sewebidin téximu ötkürliship mangdi. Xitay hökümiti bu qoshulushni ishqa ashurush üchün qattiq qol wasitilerni qollandi. Ular hetta Uyghurlarning iqtisadiy shara'itini yaxshilash arqiliq yeni ularning éghzini maylash arqiliq Uyghurlarning xitay dölitige bolghan sadaqetmenlikini qolgha keltürüshni ümid qilip baqti. Emma, xitayning bu waqti ötüp ketken taktikisi téximu köp muqimsizliq yaritishtin bashqa ishqa yarimidi.

Maqalining aptorliri xitay hökümitining Uyghurlarning xitay dölitige qoshulushini tézlashturush üchün yürgüzgen eng munazire qozghaydighan siyasitini ‏-Uyghurlarning medeniyitini we kishilik hoquqini depsende qilish siyasiti yürgüzgenlikini, 1990-yillardin kéyin Uyghurlarning din'gha étiqad qilish erkinlikini chekligenlikini, herqandaq siyasiy köz qarashlarni qattiq cheklep, pikir erkinlikini boghqanliqini, yüzligen kishini “Qanunsiz diniy pa'aliyet” bilen shughullinish, “Térrorluq” “Bölgünchilik” dégen nam bilen qolgha alghanliqini, yéqinqi yillardin buyan Uyghur tili ma'aripini cheklep, xitay tilini zorlighanliqini bayan qilghan.

U yene, xitay hökümitining Uyghurlarni qoshuwétishni tézlashturush üchün Uyghurlarni ichkirige yötkep ishqa orunlashturush, ichkiride mektepke orunlashturushqa oxshash “Yumshaq küch” nimu qollan'ghanliqini, emma bu siyasetningmu meghlup bolup, Uyghurlar bilen xitay döliti arisidiki ziddiyetning téximu ötkürliship, Uyghurlarning ehwalining téximu yamanliship ketkenlikini bayan qilghan. U mulahizisini mundaq dep dawam qilghan:

-Bundaq siyasetlirining ishqa yarimighanliqini körgen xitay siyasetchiler nahayitimu jiddiyliship ketti. Emma ular Uyghurlarning bu qarshiliqigha heyran qalmasliqi kérek, chünki dunyaning héchqandaq yéride az sanliq milletlerge iqtisadiy tereqqiyat arqiliq teselli bérish siyasiti ishqa yarap baqqan emes. Ulardinmu oxshash netije kélip chiqqan. Undaqta némishqa bayliq arqiliq sadaqetmenlikni sétiwalghili bolmaydu? aptor mulahizisini dawam qilip buning seweblirini töwendikidek chüshendürüp ötken :

-Birinchidin, iqtisadiy tereqqiyat kishilerni siyasiy jehettin passiplashturushning ornigha ularni téximu siyasetke yéqinlashturidu. Modérnizm alimliri nechche on yillar ilgirila sheherlishish, ma'arip we xususiy kirimdiki artishning kishilerde téximu bek öz menpe'etini qoghdaydighan halet shekillendüridighanliqini bayqap bolghan. Mana bu hem 19-esirde yawropada meydan'gha kelgen inqilablarning sewebidur...

Ikkinchisi, tereqqiyat tekshi bolmighan milletchilikni yoqitalmaydu. Bolupmu u dölet teripidin yétekchilik qilin'ghanda téximu shundaq. Tereqqiyatning méwisi köpinche hallarda az sanliqlargha tegmeydu. Uning méwisi köp sanliqlar ichide yaki döletke yéqin turidighanlar arisida bölünidu. Bu xil ehwal bara-bara köp sanliqlar bilen az sanliqlar arisidiki perqning zoriyishini keltürüp chiqiridu. Tereqqiyat dawamida köp sanliqlar az sanliqlarning zéminlirigha yerlishishke bashlaydu. Bu köpinche hallarda az sanliq guruppilarning öz zéminida turup iqtisadiy we medeniy jehettin chetke qéqilishini keltürüp chiqiridu. Mana bu perqmu ziddiyet peyda qilidu.

Üchinchidin, modérnizm istratégiyisining meghlup bolushidiki yene bir seweb bolsa, insan tebi'iti. Insanlar bezi qimmetlerni hemme nersidin bek üstün köridu. Pul, mal-dunya dégen yaxshi nerse. Lékin adaletke, barawerlikke, özini-özi idare qilish we insan ghururining qedirlinishige bolghan intilish bolsa insan üchün téximu zor ehmiyetke ige. Mana bu üch nuqtidin chiqip turup Uyghurlarning mesilisige qaraydighan bolsaq, xitay hökümiti Uyghur élida yolgha qoyghan tereqqiyat pilani Uyghurlarning öz zéminida téximu ilgiriligen halda chetke qéqilishini keltürüp chiqardi. Ularning öz ana makanliridin köchüshige seweb boldi. Buning eng yaxshi misali, qeshqer konasheher rayonidiki ahalilerning köchürülüshidur. Xitay hökümiti nurghun qurulush pilanliri bahaniside Uyghurlarni yéridin mejburiy köchürmekte. Buninggha qoshup, xitay hökümiti yene xitay köchmenlirige nurghun imtiyazlarni bérish arqiliq ularni Uyghur éligha köchüshke ilhamlandurdi we bu arqiliq Uyghurlar érishidighan paydini téximu azaytiwetti. Netijide, Uyghurlar sheherlerdiki xizmetke orunlishishta milliy kemsitishke uchridi we rayondiki iqtisadiy tereqqiyattin kéliwatqan payda asasen xitaylargha qarap aqti.

Aptor mulahizisini dawam qilip mundaq dégen :
-Xitayning shinjang Uyghur aptonom rayonida yürgüzgen zamani ötüp ketken tereqqiyat istratégiyisi peqet kishi béshigha toghra kélidighan milliy ishlepchiqirish qimmitini ashuridu. Emma, u puqralarning hayatini özgertelmeydu. Shunga Uyghurlar xitay hökümiti Uyghur rayonida yürgüzgen iqtisadiy tereqqiyat pilanini özlirining mewjudiyitige qilin'ghan bir hujum dep qaridi... Bundaq bir milletning kimliki arilashqan mesililerde, adette tereqqiyat pilani choqum barliq milletlerni teng öz ichige élishi kérek, bayliq teng barawerche bölünüshi kérek. Eger undaq bolmaydiken, xitay hökümiti yaxshi bolmighan aqiwetler bilen yüzlishidu. Tyenméndikige oxshash hujumlar belkim adettiki bir ishlargha aylinip qélishi mumkin.

Tashqi siyaset zhurnilida élan qilin'ghan bu maqalining aptorlirining biri bolghan shan robérts jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori bolup, u tonulghan xitay ishliri mutexessisi. Shundaqla Uyghurshunas. Shawn robérts Uyghurlar heqqidiki türlük ilmiy muhakime yighinlirigha qatniship, Uyghurlar heqqidiki tetqiqatlirini ortaqlishish bilen birge Uyghurlarning kishilik hoquq mesililiri boyiche échilghan yighinlardimu qimmetlik pikirlirini bérip kelmekte. U, amérikining paytexti washin'gtonda 2011-yili échilghan sherqiy türkistan aliy kéngishining yighinidimu mexsus doklat bérip, xitay hökümitining tereqqiyat pilani üstide toxtalghan idi. U sözide, hazir köpligen xelq'araliq shirketlerning Uyghur rayonigha köplep meblegh séliwatqanliqini, buningdin kéyinki 10 yil ichide bu xil meblegh salidighanlarning téximu köpiyidighanliqini, shunga Uyghurlarning bu shirketlerge we shundaqla b d t ning alaqidar organlirigha Uyghur éligha meblegh sélishning özliri üchün paydiliq emeslikini bildürüshi kéreklikini éytqan idi.