“Mustemlike” din “Ayrilmas terkib” kiche: esirdin halqighan “Xitay chüshi” (1)
2023.10.31

Yéqinqi yillarda Uyghur diyari heqqidiki xelq'ara tenqidlerning köplep otturigha chiqishigha egiship, buninggha reddiye teriqiside xitay hökümitining “Shinjangdiki mesililer bizning ichki ishimiz, buninggha tashqi küchlerning arilishish heqqi yoq” dégen shekildiki bayanatliri orun élishqa bashlidi. Bolupmu Uyghur diyarining “Ezeldin tartip xitay dölitining bir qismi bolup kelgenliki” ni destek qilish arqiliq Uyghur diyaridiki qirghinchiliq we bashqa xil shekillerdiki Uyghurlargha qarshi jinayetlerni aqlashning héchqandaq mentiqige toghra kelmeydighanliqi öz-özidin melum bolsimu mezkur hökümning köp qétimlap tekrarlinishi bu heqtiki bezi mayilliqqimu seweb boluwatqanliqi melum.
Qamuslardiki “Mustemlike” atalghusining sherhi
Uyghur diyarining qedimki xitay salnamiliride “Gherbiy yurt” dep atalghan keng da'irilik jughrapiyewi birlikning muhim terkibi qismi bolup kelgenliki, “Gherbiy yurt” ning bolsa hazirqi Uyghur diyaridin tartip gherbte taki iran we italiyege qeder bolghan keng rayonni körsitidighanliqi ilim sahesige sir emes. Halbuki nöwette xitayda neshr qiliniwatqan eserlerde “Gherbiy yurt” dep atalghan da'iridiki zéminning eslide xitay térritoriyesi ikenliki heqqidiki bayanlar barghanséri üstünlükni igileshke bashlighan.
Emma meyli til-yéziq yaki medeniyet nuqtisidin bolsun xitay bilen héchqandaq ortaqliqi bolmighan bir rayonni “Ezeldin xitayning bir qismi” dewélish hakimiyetning sayiside metbu'at yüzidin orun alalighan bolsimu, buning tarix nuqtisidin héchqandaq asasining yoqluqi öz-özidin melumluq bolup turmaqta. Jorjtawn uniwérsitétining tarix proféssori jéymis milwardning pikriche, qedimki xitay sulalilirining zémin kéngeymichilik urunushlirida ularning gherbke kéngiyish arzusi eng chékige yetken mezgili arilashma qanliq li jemeti qurup chiqqan tang sulalisi (618-907) dewri déyishke bolidu. Bu mezgilde tang impériyesi özining tarixtiki “Altun dewri” ge yetken hemde 751-yili sherqqe qarap kéngiyiwatqan ereb impériyesi bilen ottura asiyadiki talas wadisida uchrashqan. Ikki zor impériye otturisida barliqqa kelgen ashu qétimliq tarixiy urushta tang impériyesi éghir meghlubiyetke uchrap, ottura asiyadin chékin'gen hemde 1759-yiligha qeder mezkur rayon'gha ayaq bésishqa qadir bolalmighan. Bu nuqtini rusiye sherqshunasliridin wiladimiz bartold ixcham qilip “Talas urushi mahiyette ottura asiyaning sherqche uslubtiki xitay medeniyiti yaki gherbtin kéliwatqan islam medeniyitini asas qilishigha hül salghan” dep körsetken. Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward mundaq deydu:
“Yéqindin buyan otturigha chiqiwatqan ‛shinjang rayoni xen sulalisidin tartipla xitayning terkibi qismi bolup kelgen‚ dégendek saxta tarixiy bayanlar hazir köp tekrarlinidighan bolup qéliwatidu. Xelq'araning tenqidige qarshi otturigha chiqqan bu xil bayanlar hergizmu xitay hökümitining qiliwatqanlirining toghra ikenlikini delillep bérelmeydu. Aldinqi yilliri ürümchi shehirining bashliqi Uyghurlarning türkiy xelq emeslikini ispatlashqa urunup maqale yazghan emesmidi? hazir ilmiy sahediki ‛alimlar‚mu mushu xildiki bayanlarni otturigha tashlap hetta Uyghur tilining menbesini xitaychidin izdewatidu. Bularning hemmisi öz nöwitide bu rayonning ottura asiyache alahidilikke ige alahidilikini inkar qilishtin bashqa nerse emes. Ularning mushu shekilde ‛shinjang xitaygha mensup‚ dewélishi bilenla bu ishlar shundaq bolup qalmaydu. Chünki buningliq bilen eslidiki tüpki mesile zadila hel bolmaydu.”
Ene shu yosunda 18-esirge kelgende manjular qurup chiqqan ching sulalisi 1759-yili jungghar impériyesi bilen uzun'gha sozulghan urushqa xatime bérip, hazirqi jungghariye wadisini öz ichige alghan keng rayonni qoralliq ishghal qilghan. Mana mushu waqitta ili wadisidiki jungghar ordisida turghaqliqta turuwatqan xojilar ewladi ching impériyesining qoligha chüshkendin kéyin “Altisheher” dep atiliwatqan tarim wadisining béqindi hökümrani bolup jenubqa ewetilgen. Emma ular turghaqliqtin boshinipla tézdin “Altesheher” rayonining musteqilliq herikitini bashlighan. Uyghur aptorlar we xelq qoshaqlirida köp qétimlap tilgha élinidighan “Qanlar derya bolup aqqan” yaki “Adem qénida tügmen chörgiletken” dégendek teswirler del mushu waqitlarda otturigha chiqqan musteqilliq intilishlirining basturulush jeryani heqqidiki eng ixcham we janliq bayanlar bolup qalghan. Bu hal taki 1864-yili muhemmed yaqub beg qurup chiqqan “Yette sheher döliti” dewrigiche dawam qilip, xitay tesirining yene bir qétim tarim wadisidin qoghlap chiqirilishi bilen ayaghlashqan. Bu xil ré'alliq taki 1884-yili yaqub beg hakimiyiti halak bolup, bu rayon'gha resmiy halda “Shinjang” dégen nam qoyulghuche dawam qilghan. Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward mundaq deydu.
“Emma gensu ölkisidin bashlinip hazirqi shinjang rayonigha kéngeygen ashu qétimliq zor isyandin kéyin zo zongtang bu jaygha keldi. U zor qoshun bilen bu jaydiki musulmanlar hakimiyitini meghlup qilip, bu rayonni toluq ishghal qildi. Lyu jintang bolsa bu rayonning yéngi hökümrani bolup teyinlendi. Ene shu kishiler bu rayonni jezmen boysundurushimiz we qolimizda ching tutushimiz lazim‚ dégen idiyeni otturigha chiqardi. Shuning bilen birge ular bu rayonni impériye bilen zich baghlash üchün buni siyasiy, iqtisad, qatnash-tiransiport we medeniyet jehetlerdin emelge ashurushning basquchlirini emelge ashurushqa bashlidi. Buning birinchi qedimi süpitide ular bu rayon'gha xitaylarni köchürüp kélishke atlandi.”
Qiziqarliq yéri, ching impériyesi tarim wadisini qayta ishghal qilip, uninggha yéngidin “Shinjang” dep nam bergen waqitlarda neshr qilin'ghan basma buyumlarda uchraydighan uchurlar “Shinjang” dégen namning “Yéngi chégra” dégen menidin bashqa yene “Mustemlike rayoni” dégen menini ipadileydighan turghun söz ikenlikinimu ishare qilidu. Yaponiyelik meshhur xitayshunas ino'u'é tétsujiro (Inoue Tetsujiro) tüzgen “Tüzitilgen we kéngeytilgen in'glizche-xitayche lughet” (1884), menching dewridiki xitay ziyaliysi ku'ang chijaw (邝其照) tüzgen “Xitayche-in'glizche lughet” (1899), jungxu'a min'go dölitining re'is jumhurliridin yen xuyching (颜惠庆) 1908-yili tüzgen “In'glizche-xitayche büyük qamus” qatarliqlarning hemmiside “Mustemlike” (colony) dégen sözning xitayche terjimisi üchün “新疆” dégen söz ishlitilgen, “Mustemlike xelqi” dégen atalghu üchün bolsa “新疆人” dégen xetler bilen ipadilen'gen. Bu hal öz nöwitide “Shinjang” dégen sözning esli menisi “Mustemlike” ikenlikini, “Shinjang” dégen sözning Uyghur diyari ishghal qilin'ghandin kéyin ijad qilin'ghan söz emes, eksiche eslidinla “Mustemlike” dégen menani bildüridighan söz süpitide xitay tilining lughet terkibide mewjutluqini namayan qilip bergen. Téximu muhimi, ching impériyesining yéngidin ishghal qilghan bu rayon'gha “Shinjang” dep qosh menilik nam qoyushining tesadipiliq emeslikini, eksiche impériyening neziride bu jayning “Mustemlike” dep qaralghanliqinimu janliq yosunda körsitip bergen.
“Xitay hökümranliri tarixni udum qilip kelmekte!”
Xitay milletchilikining péshwasi, dep atalghan sun jongshen bashlighan “Shinxey inqilabi” ashkara haldiki “Yatlarni qoghlap chiqirip jongxu'ani eslige keltürüsh” sho'ari bilen 1912-yili axirqi hésabta xitay dölitige üch esirge yéqin hökümranliq qilghan ching impériyesini aghdurup tashlighan hemde uning ornigha xitaylarning milliy döliti bolghan “Jungxu'a min'go” ni qurup chiqqan. Yéngidin qurulghan bu döletning aliy rehberlikini üstige alghan sun jongshen shu waqitta “Xitayning xelq'ara tereqqiyati” namliq zor hejimlik in'glizche maqalisini élan qilip, yéngidin qurulghan bu döletni iqtisadiy jehette qandaq qilip xelq'ara sewiyediki ilghar döletke aylandurushning nishan we basquchlirini tepsiliy sherhligen.
“Jungxu'a min'go uchur ministirliqi” namida élan qilin'ghan bu tereqqiyat layihiside sun jongshen shu waqittiki tarixiy ré'alliqni misal qilghan halda “Yan qoshnimiz bolghan rusiye impériyesi dölitimizning gherbiy shimaligha qoshna bolghan rayonlargha nurghun sanda ahale köchürdi. Ularning bu jehettiki gheyriti bekla üstün. Biz ular bilen qoshna, yene kélip qedimdin buyan bizning bu makanlarda boz yer échip tériqchiliq qilishtek tariximiz bar turuqluq némishqa ularning arqida qalimiz?” dep so'al qoyghan. Shuningdek “Jungxu'a dölitini qudret tapquzush” tiki muhim tedbirler qatarida “Gherbiy shimaldiki mustemlike rayonlarni tereqqiy qildurush” dégen yétekchi idiyeni otturigha qoyghan.
Son jongshenning layiheside körsitilishiche, gherbiy shimalni tereqqiy qildurush öz nöwitide jungxu'a dölitini tereqqiy qildurushning bir muhim basquchi bolushtin bashqa, téximu muhimi döletning muqimliqi we mewjutluqini kapaletke ige qilidighan muhim tedbir. “Gherbiy shimal rayonini tereqqiy qildurush” ning basquchliri qatarida sun jongshen aldi bilen qatnash-tiransiport ishlirigha meblegh sélish hemde shu arqiliq gherbiy shimal bilen xitay ölkilirini zich baghlash, gherbiy shimalgha zor sanda ahale köchürüsh, gherbiy shimal rayonini xitayning yéza igilik we charwichiliq bazisigha aylandurush, gherbiy shimalning yer asti bayliqini zor kölemde échish qatarliq bir qatar zenjirsiman tedbirlerni otturigha qoyghan. Sun jongshen otturigha qoyghan bu tedbirler mahiyette xitay hökümiti 1949-yilidin buyan ijra qilip kéliwatqan “Shinjang siyasiti” namidiki tedbirlerge bekmu oxshaydighan bolup, kishilerge “Kompartiye bu heqtiki tejribilerni sun jongshendin ‛ariyet alghanmu qandaq‚” dégen so'alni eslitidu. Bu heqtiki söhbitimiz jeryanida xitay öktichi ziyaliylirining biri, “Shangxey musteqilchiliri teshkilati” ning re'isi xé enchu'en buning emeliyette kompartiyening yaki sun jongshenning ijadiyiti emeslikini, buning esli menbesi xitay metbu'atlirida “Fé'odal padishahliq” dep teswirliniwatqan xitay sulalilirining hökümranliq endizisidin kelgenlikini alahide tekitleydu.
“Gherbiy shimalni échish yaki bingtu'en qurush dégendek bu chariler tarixtiki xitay padishahliri izchil ijra qilip kelgen hökümranliq tedbirliridin bolup, buningda aldi bilen herbiylerning boz yer échishi sheklide eskerlerni melum jaygha tériqchiliq qilishqa orunlashturidu. Ular özlirining ashliq mesilisini ene shu shekilde hel qilghandin kéyin, ikkinchi qedemde bu qoshun arqiliq uning nérisidiki rayon'gha siljiydu. Shunga bu tarixtiki barliq sulaliler özlirige tewe bolmighan jaylarni istila qilishta qollinip kelgen birdin-bir chare. Kompartiye bolsa buni dawamliq halda islah qilip téximu yuqiri pellige chiqardi. Ularning shinjangda yollarni yasishi yaki ayrudrumlarni köpeytishi birdek mushu meqsetni közligen. Emma bu hergizmu kompartiyening yaki sun jongshenning xas ijadiyiti emes.”
Xitay hökümitining ene shu xildiki “Ezeldin xitaygha tewe bolush” nezeriyesining omumlishishigha egiship, xitay puqraliri arisida “Xitaylarni Uyghurlarning bozek qiliwatqanliqi” heqqidiki ortaq jama'et pikri tedrijiy halda hasil bolushqa bashlighan.
Bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki programmimizda bolsun.