Вей җиңшең: “уйғурларниң наразилиқиға хитай һөкүмити җавабкар!”

Хитай демократлириниң вәкили вей җиңшең(солда) тибәт сәргәрдан һөкүмитиниң баш министири лобсаң саңай билән биллә. 2016-Йили 8-декабир, вашингтон.

Уйғурлар дияридики сиясий вәзийәтниң изчил давалғуш һалитидә мәвҗут болуши вә буниңға алақидар болған милләтләр мунасивити мәсилилири узундин буян бир қисим вәзийәт көзәткүчилири һәмдә анализчиларни өзигә җәлп қилип кәлмәктә. Буниңдики бир муһим ортақ тема бу хил наразилиқларниң келип чиқишидики ядролуқ сәвәбләр һәмдә буни һәл қилишниң үнүмлүк чарисидур. Америкида өз паалийәтлирини давам қиливатқан хитай демократлириниң вәкиллиридин вей җиңшең радийомиз зияритини қобул қилип, өзиниң бу мәсилиләр һәққидики көз қаришини оттуриға қойди.

Уйғурлар дияридики сиясий вәзийәт вә униң тәрәққияти билән тонушлуқ алимларниң баянлирида қәйт қилинишичә, уйғурлар дияри 1949-йили хитай армийисиниң “тинч азад қилиш” шәкли билән хитай хәлқ җумһурийитиниң бир өлкисигә айланғандин буян, мәзкур районда изчил мәвҗут болуп келиватқан әң чоң мәсилиләрниң бири-мәзкур райондики йәрлик хәлқ болған уйғурлар билән бу районға тохтавсиз көчүп келиватқан хитай көчмәнлири оттурисидики миллий тоқунуш болуп кәлмәктә. Болупму бу хил тоқунушларниң мәйли сан яки көләм җәһәттә илгирикидин көп дәриҗидә ешип меңиватқанлиқи йеқинқи бирнәччә йилдин буян һәрқайси ахбарат васитилириниң қизиқ нуқтиси болуп келиватиду. Алақидар мутәхәссисләр вә учур мәнбәлири болса уйғурлар дияридики хитайлар нопусиниң 1949-йилидики нопус ситатистикисида игилигән 5% лик нисбәттин һазирқи күндә омумий нопус салмиқида аллиқачан 40% тин ешип кәткәнликини, йәрлик милләт болған уйғурлар нопусиниң болса әйни вақиттики сандин бир қатланғанлиқини ишарә қилиду. Бәзи мутәхәссисләр мана мушу әһвалға қарап нопус пәрқи җәһәттики бу хил тәтүр ешиш мәзкур райондики уйғурлар билән хитайлар оттурисида тоқунуш пәйда болушниң бир муһим сәвәби, дәп қарайду.

Уйғурлар диярида изчил һалда әң чоң мәсилиләрниң бири болуп келиватқан бу хил миллий тоқунуш вә униңға яндишип оттуриға чиқишқа башлиған уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлириниң сәвәблири һәққидә хитай зиялийлириниң пикрини елип беқиш мәқситидә, америкида тонулған кишилик һоқуқ паалийәтчиси вей җиңшең билән сөһбәттә болдуқ.

Вей җиңшең өзиниң хитайдики инсан һәқлири вә демократийә саһәсидики паалийәтлири, шуниңдәк хитай компартийисиниң диктаторлуқини ағдуруп ташлаш мәзмунидики мақалилири сәвәблик һаятиниң 18 йилини хитай түрмисидә өткүзгән. 1997-Йили америка һөкүмитиниң бесими билән давалиниш үчүн америкиға кепилликкә қоюп берилгән. Бу җәрянда “роберт кеннеди инсан һәқлири мукапати”, явропа парламентиниң “сахароф мукапати”, “америка демократийәни илгири сүрүш фонди мукапати” қатарлиқ көплигән мукапатларға еришкән, шуниң билән биргә, йәттә қетим “нобел тинчлиқ мукапати” ниң намзатлиқиға көрситилгән. Вей җиңшең чәтәлләрдә “хитай демократийисиниң атиси”, “хитайниң нелсон манделаси” дегәндәк һөрмәт намлири биләнму мәшһур болған. У һазир “хитай демократлар иттипақи” ниң вә “вей җиңшең вәхпи” ниң рәиси болуп ишлимәктә.

Вей җиңшең уйғурлар дияридики миллий мунасивәтниң өткән атмиш йилда зор бир давалғушни баштин кәчүргәнликини, шуниң билән биргә бу узун давалғушниң һазир миллий өчмәнликкә тәрәққий қилғанлиқини баян қилип, буниңдики муһим сәвәбләрниң бири хитай һөкүмитиниң бир тәрәплимә миллий сиясити, дәп көрсәтти. У бу һәқтә тохтилип мундақ дәйду: “мениңчә хитай һөкүмитиниң сиясити буниңдики муһим сәвәбләрниң бири. У (хитай һөкүмити) һазир хитайларни аз санлиқ милләтләрниң диний етиқади вә өрп-адәтлиригә һөрмәт қилмаслиққа риғбәтләндүрүватиду. Шундақ болғаникән, бу тәбиий йосунда һәрқайси тәрәп оттурисида зиддийәт пәйда қилиду. Йәнә бири, иқтисадий мәнпәәт нуқтисидин алғанда, хитай һөкүмити һәрқайси аз санлиқ милләтләргә қарита кәмситиш муамилисидә болуп кәлмәктә. Аз санлиқ милләтләр башқа җәһәтләрдиму кәмситишкә дучар болуватиду. Мана мушу амилларниң рол ойниши билән милләтләр мунасивити барғансери җиддийлишип кетиватиду. Әмәлийәттә 1950-йилларни елип ейтсақ, у вақитларда милләтләр мунасивити унчивала мурәккәп әмәс иди. Йәнә келип у вақитларда аз санлиқ милләтләрниң иқтисадий мәнпәәти ундақ зор дәхли-тәрузға учримиған иди. Әмма йеқинқи йигирмә-оттуз йил мабәйнидә, болупму дең шявпиңниң ислаһатидин кейин аз санлиқ милләтләрниң түрлүк мәнпәәтигә дәхли-тәруз қилиш толиму кәскин бир сәвийигә көтүрүлди. Мәсилән, шинҗаңниң өзини елип ейтсақ, у җайдин шунчә көп кан байлиқлири, нефт вә башқа тәбиий байлиқлар қезилди. Әмма шу җайдики уйғурлар вә башқа аз санлиқ милләтләргә буниңдин һечқандақ мәнпәәт тәгмиди. Ундақта бу иқтисадий мәнпәәт қәйәргә кәтти? ениқки, буни хитай һөкүмити елип кәтти, шундақла шу җайдики хитайларғиму буниң аздур-көптур пайдиси тәгди. Бу болса һазирқидәк милләтләр мунасивити җиддийлишип кетишни пәйда қилди. Шуниң үчүн мән иқтисадий мәнпәәт мунасивити һәмдә аз санлиқ милләтләрниң өрп-адити һәмдә диний етиқадиға һөрмәтсизлик қилиштәк мушу икки амилни пүтүнләй хитай һөкүмити кәлтүрүп чиқарған, дәп қараймән.”

Вей җиңшеңниң қаришичә, һазир хитай компартийисиниң уйғурларға қаритилған ирқий кәмситиш вә иқтисадий талан-тараҗ характеридики дөләт сиясити барғансери күчийиватқан болуп, бу йүзлинишниң йеқин кәлгүсидә техиму зор вәқәләрни пәйда қилиш еһтималлиқи мәвҗут икән. Хитай рәиси ши җинпиң һоқуқни қолға алғандин буянқи барлиқ миллий сиясәтләр әмәлийәттә шундақ бир муһитниң яритиливатқанлиқини ишарә қилмақта икән. У бу һәқтә мундақ дәйду: “һазир шундақ бир хаһиш мәвҗут. Йәни хитай һөкүмити, болупму ши җинпиң тәхткә чиққандин буян хитай һөкүмити ғәрәзлик һалда шу җайдики хитайларни аз санлиқ милләтләр билән, йәни уйғурлар билән зиддийәт туғдурушқа қутритиватиду. Уларниң мәқсити мушундақ қилиш арқилиқ шу җайдики азсанлиқ милләтләрни контрол қилиш вә уларни қәддини көтүрүлмәйдиған қиливетиш. Бу хилдики тәдбирләр ениқки, милләтләр мунасивитини барғансери мурәккәпләштүрүветиду. Бу һал ахири берип мән көрүшни зинһар халимайдиған зор көләмлик малиманчилиққа апириши мумкин. Шуңа ши җинпиң тәхткә чиққандин буянқи һәрқайси аз санлиқ милләтләргә қаритилған һуҗум вә зулум характеридики сиясәтләр мушу йосунда давам қилидикән, мениңчә бу, у чағда техиму чоң вәқәләрниң йүз бериши еһтималдин йирақ әмәс.”
Һазирқи омуми вәзийәтни тилға алға алған вей җиңшең уйғурлар районида йәнә бир қетимлиқ чоң көләмлик қан төкүлүш вәқәсиниң алдини елишқа чоң бир тосқунлуқниң йоқлуқини алаһидә тәкитлиди. Униң қаришичә, буниңда һәл қилғуч амил болидиғини йәнила хитай һөкүмитиниң миллий сиясити болуп, уйғурлар дияриниң кәлгүсидики сиясий вәзийитигә биваситә тәсир көрситиш күчигә игә икән. У бу һәқтә мундақ дәйду: “мениңдин сорисиңиз, бу йәрдә интайин муһим болған бир нуқта бар: у болсиму бир һакимийәт алди билән башқиларға һөрмәт қилиши, башқиларниң өрп-адитигә, диний етиқадиға һөрмәт қилиши, һәр хил баһаниләрни көрситип башқиларниң мәсчитлирини чеқиветидиған йолсизлиқларға хатимә бериши лазим. Һазир нурғунлиған уйғур яшлири диний етиқад билән мәшғул болуватиду, әмма бу һал һөрмәтлиниш орниға чәклиниватиду. Бу хил һөрмәт башқа һәрқандақ милләткә, җүмлидин будда диниға етиқад қилидиған тибәтләргә вә башқа аз санлиқ милләтләргә охшаш көрситилиши лазим. Башқиларниң диний етиқади қандақ болушидин қәтийнәзәр униңға зиян йәткүзүшкә болмайду, әксичә, уни һөрмәт қилиш лазим. Бу миллий мәсилини һәл қилиштики бир аддий сават, шундақла наһайити муһим болған бир һәл қилиш чариси. Йәнә бири шу җайдики милләтләрниң һәммиси қандақлики яхши ишлар яки иқтисадий мәнпәәтләр болса униңдин бирдәк һәмбәһир болалиши лазим. Йәрлик милләтни кәмситиш һәмдә шу җайдики хитай пуқралирини шу райондики иқтисадий мәнпәәтләргә йеганә саһиб қилип қоюш яки иқтисадий мәнпәәтниң көп қисмини һөкүмәтниң қоли арқилиқ елип кетиш дегәнләргә хатимә беришму милләтләр ара мунасивәттә оттуриға чиққан тоқунушларни вә мәсилиләрни һәл қилишниң бир үнүмлүк усули.”

Мәзкур мәсилини чөридигән ядролуқ амилларниң қайси нуқтилар бойичә һәл қилиниши тоғрисида чәтәлләрдики уйғур анализчилар вә сиясий паалийәтчиләрниң қариши буниңдин пәрқлиқ болуп, уларниң нәзиридә уйғурлар мәсилисиниң һәл болушидики әң муһим амил уйғурларниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш хаһишиниң қайси йосунда әмәлгә ешиши икән.

Һалбуки алақидар учурлардин мәлум болушичә, һазир уйғурлар диярида йәрлик хәлқ болған уйғурларниң хаһишиға хилап болған түрлүк йәрлик сиясәтләр иҗра қилиниватқан болуп, хитай һөкүмитиниң илгирики миллий сиясәтләрни өзгәртиш нийитидә болуватқанлиқини көрситидиған рошән аламәтләр техи оттуриға чиқмиғанлиқи кишиләрниң диққитини қозғимақта.