хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики әмәлдар алмаштуруш, җазалаш яки әмәлдарларни һоқуқидин елип ташлаш қилмишлири диққәт қозғимақта.
б б с ниң 5-январ хитай мәркизи интизам тәкшүрүш комитетиниң мәлуматидин нәқил елип баян қилишичә, хотән вилайәтлик парткомниң секретари җаң җинбяв "интизамға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилиш, вәзиписини ада қилмаслиқ һәм бипәрвалиқ қилиш" билән әйиблинип, тутуп туруп тәкшүрүлүшкә башлиған.
хәвәрдә тилға елинишичә, 53 яшлиқ җаң җинбяв әслидә қизилсу қирғиз аптоном областлиқ парткомниң секретари болуп, 2016-йили 5-айда хотән вилайитигә йөткәп келингән. униң интизамға қайси дәриҗидә хилаплиқ қилғанлиқи, конкретни немә җинайәт өткүзгәнлики хитай интизам тәкшүрүш комитети тәрипидин тилға елинмиған. униң 28-декабир уйғурлар тәрипидин елип берилған қарақаш партком бинасиға һуҗум қилиш вәқәси йүз берип бир һәптә өтмәйла тутуп турулуп тәкшүрүлүшкә башлиғанлиқи диққәтни чекиду.
мәлумки, мушу чаршәнбә күнила уйғур аптоном районлуқ хәлқ ишлири назаритиниң муавин башлиқи, партийә гурупписиниң секретари мо җуән чериклик җинайити билән 16 йиллиқ қамақ җазасиға йолуққан иди. техи алдинқи һәптә уйғур аптоном районлуқ интизам тәкшүрүш комитети уқтуруш чиқирип, хотән вилайәтлик мәмурий мәһкиминиң муавин валийси, қошумчә гума наһийәлик парткомниң секретари шен йиниң "интизамға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилиш" җинайити билән тутуп туруп тәкшүрүлүватқанлиқини билдүргән. ундин башқа, хитай таратқулири йәнә өткән йили 4-айда хотән шәһәрлик парткомниң секретари чен йвәнхваниң "интизамға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилиш" җинайити билән җазаланғанлиқини хәвәр қилған. уйғур аптоном районлуқ интизам тәкшүрүш комитети йәнә омумий уқтуруш чиқирип, 7 нәпәр әмәлдарниң "интизамға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилғанлиқи" сәвәбидин тәкшүрүлүватқанлиқини алдинқи айда ашкарилиған. бу 7 әмәлдарниң 5 нәпири хитай, 2 нәпири уйғур иди.
уйғур дияридики тор бәтләрдә елан қилинған учурларға асасланғанда, 2016-йили 4-айдин буян қамақ җазалириға учриған, һоқуқидин елип ташланған яки тутуп туруп тәкшүрүлүватқан хитай әмәлдарлири көп санлиқни игиләйдиған болуп, көзәткүчиләрниң қаришичә, 2016-йили 8-айда уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари җаң чүншйән йөткәп кетилишниң алди-кәйнидә "черикликкә зәрбә бериш" намида йүз бәргән һәм йүз бериватқан бу вәқәләрниң һәқиқәтәнму чериклик биләнла алақидар болуши гуман қозғайду.
хоңкоңлуқ хитай зиялийси мо йән уйғур дияридики әмәлдарларниң җазалинишиниң, черикликкә қарши туруштин бәкрәк, муқимлиққа капаләтлик қилиш билән зич мунасивәтлик икәнликини илгири сүриду. у мундақ дәйду: "мениң қаришимчә, ши җинпиң черикликкә қарши туруш намида елип бериватқан һәрикәт хитайда башқа мәнигә, уйғур диярида йәнә башқа мәнигә игә. хитайда елип бериливатқан һәрикәттә ши җинпиңниң мәқсити һакимийәт қатламлиридин өзигә қарши күчләрни тазилаш, өз тәрәпдарлирини һоқуқ бешиға елип чиқиш. уйғур диярида болса, әмәлдарларниң парихорлуқи, чериклики җиддий мәсилә әмәс. җиддий болғини районниң муқимлиқи. пүтүн хитайда пара алмайдиған, чиримигән әмәлдар йоқ. бирақ уйғур дияридики чериклик биваситә районни муқимсизлаштуруп, қаршилиқларниң күчийишигә, нәтиҗидә компартийәниң уйғур дияриға болған игидарчилиқиға хәвп яритишқа сәвәб болиду. уйғурлар тәрипидин йүз бериватқан қаршилиқларниң бесиқмаслиқи бейҗиңни паракәндә қиливатқан чоң мәсилә. бу, компартийәниң йеңи йипәк йоли сияситигә тәсир көрситиду. шуниң үчүнму, компартийә мушу бир йил ичидә уйғур районида әмәлдар алмаштурушни җиддийләштүрди. җаң чүншйәнниң йөткәп кетилишидики асасий сәвәбму, униң районниң муқимлиқиға капаләтлик қилиш вәзиписиниң һөддисидин чиқалмиғанлиқи болуши мумкин. әмма, уйғур райониға кимла һөкүмранлиқ қилмисун, у йәрни тинчитиш мәқситигә йитәлмәйду. чүнки, бу йәрдики әң зор мәсилә һакимийәткә кимниң игидарчилиқ қилишида әмәс, бәлки миллий сиясәтниң изчил хаталиқида. бу хаталиқ компартийәни мәңгүлүк баш ағриқиға гириптар қилиду."
д у қ муавин рәиси пәрһат муһәммиди әпәнди болса, уйғур дияридики хитай әмәлдарлирини җазалаш қилмишлирини хитай компартийисиниң районда дөләт террор сияситини давамлаштурушқа капаләтлик қилиш еһтияҗиға бағлиди.
чен чүәнго уйғур дияриға қәдәм бесипла "муқимлиқ һәммидин әла" сияситини иҗра қилишқа теришиватқан бир чағда, гума партком бинасиниң һуҗумға учриғанлиқини әскәрткән уйғур зиялийси пәрһат муһәммиди әпәнди, буни "уйғурлар тәрипидин хитай әмәлдариға қилинған бир совғат"дәп шәрһлиди.
пәрһат муһәммиди әпәнди сөзидә йәнә, хитай компартийисиниң уйғур дияридики хитай әмәлдарлирини қайсила сәвәбтин җазалимисун, буниң уйғурларға асайишлиқ бир һаят, адаләт яритип беришни мәқсәт қилмайдиғанлиқини илгири сүрди.