Хитайниң ғәризи намратлиқни түгитишму яки уйғурларниң миллий мәвҗутлуқини йоқитишму?

Хитай 13-бәш йиллиқ пилан мәзгилидә “йәр-сүйи өзигә йетишмәйдиған җайлардики намратларни шәһәр-базарға йөткәш” намида “намратларни йөләш қурулуши” елип барған болуп, 2020-йилниң ахирида бу қурулушниң тамамланғанлиқи, хитай бойичә 9 милйон 600 миң намратниң йеңи җай, йеңи өйләргә көчүрүлгәнлики хәвәр қилинған.

Һалбуки, уйғур районида “намратларни көчүрүп бай қилиш” сиясити бузғунчилиқ вә мәдәнийәт қирғинчилиқи шәклини алған болуп, хитай һөкүмити уйғур деһқанлири вә чарвичилирини өзи яшаватқан хилвәт, гүзәл, бәрикәтлик маканидин айрип, биңтуәнгә вә завутлашқан мәһәллиләргә көчүргән; андин уларниң тирикчилик муһити вә яшаш адәтлирини тамамән контрол қилип, уларни боюнтуруқ астидики қул әмгәкчиләр вә истемалчилар қошуниға айландурған.

“хитай хәвәрлири” ториниң 6-июн бәргән хәвиридин мәлум болушичә, уйғур районида 2019-йилниң ахирида “намратларни йөләш түри бойичә аһалә көчүрүш” вәзиписи тамамланған болуп, 40146 өй, 169 миң 400 адәм хитай һөкүмити бекитип бәргән җайға көчүрүлгән. Өйидин чиқса мунбәт етиз, гүзәл бағларға баридиған уйғур деһқанлири, хитай һөкүмити җайлаштурған санаәт шәһәрчилиридә “өйдин чиқсила завутқа баридиған”, сехларда мәҗбурий ишләйдиған заманиви қулларға айландурулған.

Мәзкур хәвәрдә ейтилишичә, хитай һөкүмити қандақтур “чәт, намрат җайлардики аһалиләрни намратлиқтин қутулдуруш” үчүн уларни көчүрүш ишлирини пухта елип бериватқан болуп, көп хил кәсип тәрәққиятини, йәни көләмләшкән, завутлашқан ишләпчиқириш тәрәққиятини униң мәзмут арқа түврүки қилмақчи болған. Бундақ болғанда, уйғур деһқанлири биңтуән етизлири вә санаәт шәһәрчилиридә заманиви қулларға айлиниш, өз кәспинила әмәс, турмуш усули вә мәдәнийитиниму хитайниң бир туташ қелипиға селиш, шуниң билән биргә пәрзәнтлириниму хитайчә тәрбийәләш йолиға меңиш тәқдиридин қутулалмайдикән.

Америкалиқ антрополог, уйғур вәзийити тәтқиқатчиси дәррен байлер хитайниң бу мустәмликә сиясити һәққидә тохтилип мундақ деди:

“хитай һөкүмити аталмиш ‛намратларни йөләш‚ пиланини иҗра қиливатиду; уйғурларни йезилардин, етизлардин көчүрүп, шәһәр-базарға йөткәватиду. Буни техи ‛уйғурларни өз йеридин азад қилиш‚ дәп чүшәндүриватиду. Әмәлийәттә уларниң йәрлири карханилашқан деһқанчилиқ мәйданлириға, өзлири болса завут ишчилириға айлинип кәтти. Бу әлвәттә намратлиқни түгитишниң бирдинбир усули әмәс. Хитайниң қиливатқанлири уйғурларни өз макани вә аилисидин айриветиш, уларни хитай һөкүмити вә хитай хоҗайинлириға техиму тайинидиған қилиш, уйғурларниң өзини идарә қилиш вә өз тилини қоллиниш имканийитини азайтиш. Хитай коммунист диктатурлири уйғурларни деһқанлардин ишчиларға айландурушниң қәстидә болуватиду. Бу әһвал уйғур җәмийитиниң һаятий күчи вә кәлгүсигә зиян йәткүзиду”.

Америкада яшаватқан доктор мәттурсун бәйдулла хитайниң бу аһалә көчүрүш сүйқәстиниң етник қирғинчилиқ икәнликини чүшәндүрди.

Хитайниң “намратларни йөләш түри бойичә аһалә көчүрүш” пиланиниң типик мисали сүпитидә қағилиқтики ақташ базириға аһалә көчүрүш вә хотәндики дәрябойи кәнти аһалилириниң көчүрүлүшини көрситишкә болиду.

Хитай мәтбуатлириға қариғанда, 2017-йилдин бери 14 миң аһалә қурумтағ бағридики тәбиий тағлиқ кәнтләрдин қағилиқ наһийәсиниң ақташ базириға көчүрүлгән. Ақташ базирида көлими 40 миң кувадрат метир келидиған “санаәт бағчиси” болуп, 7 кархана бу йәрдин орун алған, 1072 адәм ишқа селинған. Хитай һөкүмити бу йәрни “намратларни йөләш базиси” дәп атиған вә буни техиму кеңәйтиш вә омумлаштуруш керәкликини тәшвиқ қилған.

Хотән керийә наһийәсиниң шималиға 250 километир келидиған дәрябойи кәнтиниң аһалиси 2017- вә 2019-йиллири икки қетим көчүрүлгән болуп, наһийә базиридин 91 километир йирақлиқтики “йеңи дәрябойи кәнти” гә җайлаштурулған; шундақ қилип, әсирләр бойи хилвәттә яшап, йәрлик мәдәнийәтини сақлап кәлгән тәклимакан қойнидики бирдинбир сап уйғур кәнти йоқалған.

Хитай һөкүмити бу “йеңи дәрябойи кәнти” ни әслидики кәнткә тәқлид қилип ясап, саяһәтчиләрни җәлп қилмақчи болған; әмма бу җай әсли муһитидин әсәр болмиған, заманиви мәһәллигиму охшимайдиған күлкилик, хунүк бир йәргә айланған.

Доктор дәррен байлер уйғур районидики бу аһалә көчүрүш пиланиниң тарихтики мустәмликичи милләтниң ортақ алаһидики икәнликини чүшәндүрүп мундақ деди: “мустәмликичилик тарихида ишғалчилар даим йәрлик хәлқни һәр хил уссуллар билән башқа җайға көчүриду. Бу демәклик, мустәмликичиләр уларниң йәрлирини тартиветип, уларни техиму асан башқурғили болидиған йәргә йөткәйду. Буниңда бир қанчә сәвәб бар, биринчиси, мустәмликичиләр аһалиси көчүриветилгән җайдики тупрақ вә тәбиий байлиқларни игилимәкчи болиду; иккинчиси, мустәмликичиләр йәрлик аһалини һөкүмран милләтниң түзүми, базири вә тилиға тайинишқа мәҗбурлаш арқилиқ уларни техиму асан ассимилатсийә қилиду; тарихтики шималий америкада шундақ болған, австралийәдики йәрлик аһалиләр шундақ ассимилатсийә қилинған, совет иттипақи дәвридиму нурғун милләтләр өз маканидин сүргүн қилинған. Бүгүн бу иш хитайда вә уйғур районида қайта йүз бериватиду, бу бүгүнки заман тарихимизда тәкрарлиниватқан паҗиәлик бир җәряндур”.

Доктор мәттурсун бәйдулла хитайниң аһалә көчүрүш сиясити арқилиқ йүргүзүватқан мәдәнийәт бузғунчилиқи вә мәдәнийәт ассимилатсийәси давамида уйғурларниң қандақ қилип өз мәвҗутлуқини сақлап қалалайдиғанлиқи һәққидә тохтилип: “мәдәнийәт дегән нәрсә варислиқ қилинмайду бәлки өгинилиду. Уйғурлар өз мәдәнийитини бир-бири билән ортақлишиши вә пәрзәнтлиригә өгитиши керәк” деди.