Xitayning gherizi namratliqni tügitishmu yaki Uyghurlarning milliy mewjutluqini yoqitishmu?

Xitay 13-besh yilliq pilan mezgilide “Yer-süyi özige yétishmeydighan jaylardiki namratlarni sheher-bazargha yötkesh” namida “Namratlarni yölesh qurulushi” élip barghan bolup, 2020-yilning axirida bu qurulushning tamamlan'ghanliqi, xitay boyiche 9 milyon 600 ming namratning yéngi jay, yéngi öylerge köchürülgenliki xewer qilin'ghan.

Halbuki, Uyghur rayonida “Namratlarni köchürüp bay qilish” siyasiti buzghunchiliq we medeniyet qirghinchiliqi sheklini alghan bolup, xitay hökümiti Uyghur déhqanliri we charwichilirini özi yashawatqan xilwet, güzel, beriketlik makanidin ayrip, bingtu'en'ge we zawutlashqan mehellilerge köchürgen؛ andin ularning tirikchilik muhiti we yashash adetlirini tamamen kontrol qilip, ularni boyunturuq astidiki qul emgekchiler we istémalchilar qoshunigha aylandurghan.

“Xitay xewerliri” torining 6-iyun bergen xewiridin melum bolushiche, Uyghur rayonida 2019-yilning axirida “Namratlarni yölesh türi boyiche ahale köchürüsh” wezipisi tamamlan'ghan bolup, 40146 öy, 169 ming 400 adem xitay hökümiti békitip bergen jaygha köchürülgen. Öyidin chiqsa munbet étiz, güzel baghlargha baridighan Uyghur déhqanliri, xitay hökümiti jaylashturghan sana'et sheherchiliride “Öydin chiqsila zawutqa baridighan”, séxlarda mejburiy ishleydighan zamaniwi qullargha aylandurulghan.

Mezkur xewerde éytilishiche, xitay hökümiti qandaqtur “Chet, namrat jaylardiki ahalilerni namratliqtin qutuldurush” üchün ularni köchürüsh ishlirini puxta élip bériwatqan bolup, köp xil kesip tereqqiyatini, yeni kölemleshken, zawutlashqan ishlepchiqirish tereqqiyatini uning mezmut arqa tüwrüki qilmaqchi bolghan. Bundaq bolghanda, Uyghur déhqanliri bingtu'en étizliri we sana'et sheherchiliride zamaniwi qullargha aylinish, öz kespinila emes, turmush usuli we medeniyitinimu xitayning bir tutash qélipigha sélish, shuning bilen birge perzentlirinimu xitayche terbiyelesh yoligha méngish teqdiridin qutulalmaydiken.

Amérikaliq antropolog, Uyghur weziyiti tetqiqatchisi derrén baylér xitayning bu mustemlike siyasiti heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Xitay hökümiti atalmish ‛namratlarni yölesh‚ pilanini ijra qiliwatidu؛ Uyghurlarni yézilardin, étizlardin köchürüp, sheher-bazargha yötkewatidu. Buni téxi ‛Uyghurlarni öz yéridin azad qilish‚ dep chüshendüriwatidu. Emeliyette ularning yerliri karxanilashqan déhqanchiliq meydanlirigha, özliri bolsa zawut ishchilirigha aylinip ketti. Bu elwette namratliqni tügitishning birdinbir usuli emes. Xitayning qiliwatqanliri Uyghurlarni öz makani we a'ilisidin ayriwétish, ularni xitay hökümiti we xitay xojayinlirigha téximu tayinidighan qilish, Uyghurlarning özini idare qilish we öz tilini qollinish imkaniyitini azaytish. Xitay kommunist diktaturliri Uyghurlarni déhqanlardin ishchilargha aylandurushning qestide boluwatidu. Bu ehwal Uyghur jem'iyitining hayatiy küchi we kelgüsige ziyan yetküzidu”.

Amérikada yashawatqan doktor mettursun beydulla xitayning bu ahale köchürüsh süyqestining étnik qirghinchiliq ikenlikini chüshendürdi.

Xitayning “Namratlarni yölesh türi boyiche ahale köchürüsh” pilanining tipik misali süpitide qaghiliqtiki aqtash bazirigha ahale köchürüsh we xotendiki deryaboyi kenti ahalilirining köchürülüshini körsitishke bolidu.

Xitay metbu'atlirigha qarighanda, 2017-yildin béri 14 ming ahale qurumtagh baghridiki tebi'iy taghliq kentlerdin qaghiliq nahiyesining aqtash bazirigha köchürülgen. Aqtash bazirida kölimi 40 ming kuwadrat métir kélidighan “Sana'et baghchisi” bolup, 7 karxana bu yerdin orun alghan, 1072 adem ishqa sélin'ghan. Xitay hökümiti bu yerni “Namratlarni yölesh bazisi” dep atighan we buni téximu kéngeytish we omumlashturush kéreklikini teshwiq qilghan.

Xoten kériye nahiyesining shimaligha 250 kilométir kélidighan deryaboyi kentining ahalisi 2017- we 2019-yilliri ikki qétim köchürülgen bolup, nahiye baziridin 91 kilométir yiraqliqtiki “Yéngi deryaboyi kenti” ge jaylashturulghan؛ shundaq qilip, esirler boyi xilwette yashap, yerlik medeniyetini saqlap kelgen teklimakan qoynidiki birdinbir sap Uyghur kenti yoqalghan.

Xitay hökümiti bu “Yéngi deryaboyi kenti” ni eslidiki kentke teqlid qilip yasap, sayahetchilerni jelp qilmaqchi bolghan؛ emma bu jay esli muhitidin eser bolmighan, zamaniwi mehelligimu oxshimaydighan külkilik, xunük bir yerge aylan'ghan.

Doktor derrén baylér Uyghur rayonidiki bu ahale köchürüsh pilanining tarixtiki mustemlikichi milletning ortaq alahidiki ikenlikini chüshendürüp mundaq dédi: “Mustemlikichilik tarixida ishghalchilar da'im yerlik xelqni her xil ussullar bilen bashqa jaygha köchüridu. Bu démeklik, mustemlikichiler ularning yerlirini tartiwétip, ularni téximu asan bashqurghili bolidighan yerge yötkeydu. Buningda bir qanche seweb bar, birinchisi, mustemlikichiler ahalisi köchüriwétilgen jaydiki tupraq we tebi'iy bayliqlarni igilimekchi bolidu؛ ikkinchisi, mustemlikichiler yerlik ahalini hökümran milletning tüzümi, baziri we tiligha tayinishqa mejburlash arqiliq ularni téximu asan assimilatsiye qilidu؛ tarixtiki shimaliy amérikada shundaq bolghan, awstraliyediki yerlik ahaliler shundaq assimilatsiye qilin'ghan, sowét ittipaqi dewridimu nurghun milletler öz makanidin sürgün qilin'ghan. Bügün bu ish xitayda we Uyghur rayonida qayta yüz bériwatidu, bu bügünki zaman tariximizda tekrarliniwatqan paji'elik bir jeryandur”.

Doktor mettursun beydulla xitayning ahale köchürüsh siyasiti arqiliq yürgüzüwatqan medeniyet buzghunchiliqi we medeniyet assimilatsiyesi dawamida Uyghurlarning qandaq qilip öz mewjutluqini saqlap qalalaydighanliqi heqqide toxtilip: “Medeniyet dégen nerse warisliq qilinmaydu belki öginilidu. Uyghurlar öz medeniyitini bir-biri bilen ortaqlishishi we perzentlirige ögitishi kérek” dédi.