Xitayning “Hékaye” si we Uyghurlarning ré'alliqi
2023.10.09

Xelq'arada Uyghurlarning weziyitige bolghan endishe we qiziqishlarning küchiyishige egiship, xitayning öz jinayetlirini yoshurush taktikiliridimu türlük “Yéngiliq” lar meydan'gha keldi. “Shinjang hékayisini yaxshi sözlesh” teshwiqati del bu xitay kompartiyesi hökümitining “Yéngiliq” lirning biri. Emma némila bolmisun, u özining Uyghurlar heqqide sözlewatqanlirini “Heqiqet” dep emes, belki “Hékaye” dewatatti.
Hemmige melum bolghinidek, hékaye bolsa bash axiri bolghan bir weqelikning bayan qilinishi bolup, weqelik rast bolushimu, yalghan bolushimu mumkin. Yeni hékaye rast yaki yalghanning cheklimisige uchrimaydighan weqelikning bayan qilinishidur. Démek, xitayning Uyghurlar heqqidiki rast-yalghanliqi éniq bolmighan “Hékaye” lirining qarshisida heqiqetni sözlesh, Uyghurlarning bügünki bash tartmas mes'uliyiti elwette.
Bügün biz xitayning Uyghurlar heqqidiki del shu “Hékaye” liridin biri üstide munazire élip barimiz.
Bu yil 17-séntebir xitayning “Xelq géziti” de “Xizmetke orunlashturush arqiliq shinjanggha yardem bérishning büyük netijisi” namida bir maqale élan qilghan bolup, Uyghur aptonom rayonigha “15Minggha yéqin karxana teklip qilinip, 2 milyondin artuq ademni xizmetke orunlashturghan” liqi bayan qilin'ghan. Maqalining mezmunidin qarighanda, yuqirida tilgha élin'ghan karxanilarning mutleq köp qismining aqsu, qeshqer, xoten qatarliq jenubiy Uyghur élige atalmish “Shinjanggha yardem” namida kelgen xitay karxaniliri ikenliki körsitilgen.
Bizge melum, Uyghur élida Uyghur nopusining 90 pirsentidin köpreki déhqanlardur. Uyghur déhqanlar nopusining mutleq köp qismi Uyghur élining jenubiy qismigha jaylashqan. Yuqirida tilgha élin'ghan qeshqer, xoten we aqsu wilayetliri del jenubiy Uyghur élige mensup we Uyghur nopusi asasiy salmaqni igileydighan jaylardur. Xitay 2021-yili séntebirde élan qilghan “Shinjangning nopus tereqqiyati” namliq “Aq tashliq kitab” ida xoten we qeshqer wilayitidiki Uyghurlar nopusining 2 milyondin köp ikenlikini (emeliyette qeshqer we xotendiki Uyghurlar nopusi 6 milyondin köp) , aqsu wilayitidimu 2 milyon'gha yétidighanliqini, bu jaylardiki Uyghurlar nopusi bu jenubtiki 3 wilayet we bir oblastiki nopusning 83 pirsentidin köprekini igileydighanliqini, pütkül Uyghur rayonidiki Uyghurlar nopusining bolsa 74 pirsenttin köp qismini igileydighanliqini élan qilghanidi.
Xitay élan qilghan bu sanliq melumat boyiche qarighanda, “Shinjanggha yardem” namida kelgen 15 ming xitay karxanisi ishqa orunlashturghan 2 milyon ishchining zadi qeyerdin peyda bolghanliqi üstide estayidil oylinip béqishqa erziydu. Chünki ikki milyon emgek küchi dégenlik jenubiy Uyghur diyaridiki Uyghur nopusining yuqiriqi nisbet boyiche yérimigha yéqin kélidighan bir sandur. Maqalide qeshqer, xoten we aqsudin ibaret üch wilayettiki ishqa orunlishish ehwalliri nuqtiliq bayan qilin'ghinidin qarighanda, 2 milyon emgek küchining mutleq köp qismining bu wilayetlerde ikenliki we tebi'iy halda Uyghurlarni asas qilidighanliqi éniq. U halda bu yerde mundaq bir so'al kallimizgha kelmey qalmaydu. Yeni, déhqanlarni asas qilidighan bu wilayetlerde bunche köp emgek küchi zadi qandaq peyda boldi? elwette, bu so'algha jawab tépish üchün xitayning ötken bir qanche yilda Uyghurlarni nishan qilghan bir qisim siyasetlirige nezirimizni aghdurushqa toghra kélidu.
Gerche Uyghurlar xitay mustemlikisige ötkendin buyan éghir zulum we basturushlardin bash kötürelmey kelgen bolsimu, emma Uyghur éli xitay ölkilirige bölüp bérilgen 2010-yilidin buyan bu zulumlarning eng dehshetlik pellige chiqqanliqi bir heqiqet. Téximu muhimi, bu zulumlar her waqit Uyghurlar nopusi köp olturaqlashqan rayonlarni bash nishan qilip keldi. Bundaq bolushi sewebsiz emes bolup, eslide xitay atalmish “Térrorluqqa qarshi turush” ni bahane qilip, Uyghurlarni millet süpitide yoqitish pilanini bashlighanidi. Bu yillarda xitay ijtima'iy penler akadémiyesi, chingxu'a uniwérsitéti dölet ehwali tetqiqat merkizining mudiri xu en'gangning “Ikkinchi ewlad milletler istratégiyesi” doklati xitay jem'iyitide qiziq nuqta boluwatqan mezgiller idi. Mezkur doklatning qiziq nuqta bolushidiki asasliq seweblerning biri, xu en'gangning Uyghur siyasiti heqqidiki qarashliri bolup, uning qarishiche Uyghurlar nopusining köp, milliy kimlik söygüsining küchlük bolushi, xitayning kelgüsidiki dölet bixeterlikige tehdit ikenliki otturigha qoyulghan. Bu tehditni yoqitishning eng muhim yolining Uyghurlarni merkez qilghan atalmish az sanliq milletlerni mejburiy assimilyatsiye qiliwétish, yeni xitayda birla millet “Jungxu'a milliti” yaritish ikenliki tekitlen'gen. Buningdin sirt, “Xitay ijtima'iy penler akadémiyesi chégra rayon tarixiy tetqiqat merkizi” ning tetqiqatchisi shü jyenyingning “Yer shari waqit géziti” de 2014-yili élan qilin'ghan “Sherqiy türkistanchilargha taqabil turush üchün, jenubiy Uyghur élining nopus qurulmisi özgertish kérek” namliq maqalisidimu Uyghurlarning jenubiy Uyghur élidiki nopusini azaytish qarishi ashkara otturigha qoyulghan. Yeni maqalida u “Shinjangning menggülük muqimliqini qolgha keltürüsh üchün, shinjangni xitay ölkiliri bilen iqtisad, siyaset we medeniyette bir gewdileshtürüsh kérek” likini bayan qilghan.
Emeliyette, xu'en'gang we shü jyenying qatarliq xitay akadémiklirining bu mezgillerde Uyghurlarni yoqitish pilanlirini ashkara otturigha qoyushi hergizmu tasadipiyliq emes idi. Chünki 2010-yili atalmish “Merkezning shinjang xizmet yighini” din kéyin Uyghurlarni yoqitish xitayning dölet istratégiyesi süpitide ijra qilinishqa bashlighanidi. 2010-Yili Uyghur éli xitayning 19 ölke shehirige bölüp bérilgen bolsa, 2014-yili bu ölkilerdin kelgen xitaylar Uyghurlarning öylirige köchüpla kirgen we Uyghurlarni pütün künlük nazaret qilish herikitini bashlighanidi.
Bu yillardin buyan xitayning Uyghurlargha qaratqan nishanliq siyasetliride izchil dawam qilip kéliwatqan bir qanche nuqtilar bar. U bolsimu biri, Uyghur déhqanlirini térilghu yerliridin ayrish؛ yene biri, Uyghur déhqanlirini déhqanchiliq kespini tashlap, ishchi bolushqa zorlash.
Qaraydighan bolsaq, xitay yuqiriqi meqsetke yétish üchün atalmish kolléktip igilikni rawajlandurush namida, “Déhqanchiliq kespiy hemkarliq kopiratip” lirini téz sür'ette köpeytip qurushqa bashlighan. Xitay uchur wasitiliride bu heqte élan qilin'ghan sanliq melumatlardin qarighanda, Uyghur élida 2010-yilida “Hemkarliq kopiratipi” din 3652 si bolup, 2019-yiligha kelgende bu kopiratiplarning sani 26424 ke yetken. Yeni on yil ichide “Hemkarliq kopiratip” lirining sani yiligha ikki mingdin köp éship mangghan. Bizge melum bolghinidek “Hemkarliq kopiratipi” bolsa xitay kommunist réjimining 1949-yili Uyghur élini mustemlike qilghandin buyan élip barghan “Yer islahati” we “Pilanliq igilik tüzümi” ning mehsulidur. Uyghurlar del bu tüzüm astida özlirige mensup zémin we bayliqliridin ayrilipla qalmastin, türlük zulumlargha uchrighan.
Derweqe, bu qétim Uyghur élida “Hemkarliq kopiratip” lirining qaytidin bash kötürüp, shiddet bilen köpiyishining, jenubiy Uyghur élida “Éshincha emgek küchliri” ning köpiyishige tesir körsetkenlikini tesewwur qilishimiz tes emes elwette!
Yeni, xitay yéza-igilik ministirliqining 2020-yili noyabirda élan qilghan melumatida körsitilishiche, Uyghur rayonida höddige alghan térilghu yerlerni ötküzüp bérish kölimi on milyon mogha yetken, buning ichide ötküzüp bérilgen a'ililer höddige alghan yer 35pirsentni igileydighan bolup, buning 20 pirsentidin köpreki jenubiy Uyghur ilida iken. Yeni, jenubiy Uyghur élida déhqanlarning térilghu yerlirini ötküzüp bérish nisbiti eng yuqiri bolghan. Uyghur élida a'ililer höddige alghan térilghu yerlerning omumiy kölimi xitay istatistikisida 31 milyon 167ming mo bolup, ötküzüp bérilgen térilghu yer kölimi bu sanning texminen üchtin bir qismini igileydu.
Yuqiriqi delillerdin shunisi éniqki, Uyghur élige “Teklip qilin'ghan” 15 mingdin artuq xitay karxanisining “2 Milyon kishini xizmetke orunlashturghan” liqi del xitay sözlewatqan “Hékaye” dur. Emma bu “Hékaye” ning keynidiki ré'alliq bolsa, xitayning hakimiyet we xelq hemkarliqidiki irqiy qirghinchiliq herikitide, milyonlighan Uyghur déhqanlirini yer-zéminliridin ayrishi, qul ishchigha aylandurushi we Uyghurlarni millet süpitide yoqitish jinayitidur!
***
Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.