birleshken döletler teshkilatining qarashliq organ hésablinidighan «intérnétni idare qilish munbiri» teripidin uyushturulghan 9-nöwetlik xelqaraliq yighin türkiyening sahibxaniliq qilishi bilen istanbulda ötküzülmekte.
«intérnét idare qilish munbiri 2014» namliq bu yighin intérnétqa alaqidar barliq tereplerni jümlidin hökümetler, téxnika shirketliri we shuning bilen musteqil organlar, we kishilik hoquq organlirini bir arigha jem qilidighan we intérnétni dunyaning hemme yéride tosalghusiz haletke ekélish, hökümetlerning intérnét üstidiki kontrolluqini azaytish, shuning bilen birge bixeter we ezan intérnétqa érishishke chétilidighan bir qatar mesililerde herqaysi terepler öz pikrini otturigha qoyidighan we muresse yolini izdeydighan bir yighindur.
yighinda terepler intérnétni keng omumlashturush, uning téxnikiliq asasliri, intérnét teminligüchi shirketlerning intérnétqa érishish tennerxini xalighanche örlitiwélishige cheklime qoyush, tennerxni töwenlitish, intérnéttiki mezmunlarning da'irisi, ösmür-balilarni bixeter intérnéttin behrimen qilishqa oxshash nurghun témilarni muzakire qilidighan bolup, mezkur yighinning muhim témiliridin biri elwette «intérnétqa qoyulghan cheklime» mesilisidur.
intérnétqa tosalghusiz érishish hoquqi mezkur xelqaraliq intérnétni idare qilish munbirining eng muhim bash témilirining biri bolup kelgen. ular intérnétning barliq perqliq idiyilerge ochuq bolushi we hökümetler teripidin kontrol qilinip, cheklimige uchrimasliqi kéreklikini teshebbus qilidu. intérnét erkinliki we intérnétta uchurgha érishish mesilisi mexsus muzakire qilinidighan témilarning biri.
bolupmu bu nöwetlik yighinda sahibxana döletning türkiye bolushi hökümetlerning intérnétni cheklesh mesilisige bolghan diqqetni téximu ashurdi. shübhisizki, uni bu yighindiki eng muhim mesile qilip qoydi. chünki türkiyening intérnét erkinlikide chékinish körülgenliki yéqinqi yillardin buyan kishilik hoquq organliri teripidin tenqid qilinip kelgen idi. erkinlik sariyi bu heqtiki bayanatida, yuqiridiki nuqtini eskertip, bu nöwetlik yighinning intérnétni kontrol qilidighan hökümetlerni agahlanduridighan yaxshi purset bolushi kéreklikini bildürdi.
erkinlik sariyi bu nöwetlik munber üchün teyyarlighan doklatida dunyadiki 60 döletke intérnét erkinliki derijisige qarap turup nomur qoyghan. uningda 0-30 nomur alghanlar intérnét erkin döletler, 31 din 60 qiche nomur alghanlar qismen erkin döletler, 61din 100 giche nomur alghanlar erkin bolmighan döletler dégen ölchem boyiche retke tizilghan. netijide tertip boyiche islandiye, éstoniye, gérmaniye, amérika, awstraliye intérnét eng erkin bolghan aldinqi 5 dölet qataridin orun alghan bolsa, éfopiye, süriye, xitay, kuba we iran retning eng arqisidiki besh dölet qataridin orun aldi. xitay 86 nomur bilen retning arqidin sanighanda üchinchisi bolghan bolup, jümlidin xitay afriqa we ottura sherqtiki nurghun döletlerningmu keynide qalghan.
xitay hökümiti intérnétni we uningdiki mezmunlarni qattiq qamal qilip kelgen bolsa shi jinping textke olturghandin kéyin intérnétni bashqurush we chekleshni ashuridighan mexsus qanun maddilirini élan qilghan idi. u maddilarning biride intérnétta ösek söz tarqatqanlargha 3-yildin 10-yilghiche qamaq jazasi bérish belgilen'gen bolup, kishilik hoquq organliri xitay hökümitining bu arqiliq pikir erkinlikini qattiq kontrol astigha éliwatqanliqini bildürmekte. chetellerdiki uyghur siyasiy pa'aliyetchiler bolsa xitay hökümitining intérnétqa qaratqan qamalining ziyinigha eng jiq uchrawatqanlarning uyghurlar ikenlikige ishinidu. dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi sözide bu nuqtini ilgiri sürdi. u xitay hökümitining intérnétqa qaratqan qamalidin tüpeyli nurghun uyghurlarning erkinlikidin mehrum bolghanliqini bildürdi.
derweqe, xitay hökümiti 2009-yili 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin intérnét tor bet qurghuchi we tor bet yazghuchiliridin nijat azad, dilshat perhat, gülmire imin, tursunjan hezim, gheyret niyaz qatarliq nurghun yashlarni türmige solap, uyghur intérnét tor betchilikige éghir zerbe bergen. xitay hökümitining uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasiti we jümlidin intérnét-pikir erkinlikige qilghan hujumining eng yéqinqi ziyankeshlikige uchrighuchisi bolsa yeken weqesi heqqide ösek söz tarqitish bilen qolgha élinghan 22 yashliq ababekri réhimdur. wakaletsiz milletler we xelqler teshkilati bilen d u q qatarliq organlar yéqinda birleshme bayanat élan qilip, ababekri rehimning teqdiridin endishe qiliwatqanliqini bildürgen we shundaqla xitay hökümitining qilmishini tenqid qilghan idi. dunya uyghur qurultiyi bolsa dunya jama'etchilikini ababekri réhim mesilisi jümlidin uyghurlarning söz-pikir erkinlikining cheklimige uchrash mesilisige diqqet qilishqa chaqirdi.
igilinishiche, istanbulda échiliwatqan intérnétni idare qilish munbiri yighinida kishilik hoquq organliri mexsus halda intérnét erkinliki tehditke uchrawatqan döletlerde intérnétqa tosalghusiz érishishni, uchurning bimalal aylinishini kapaletke ige qilish üchün élishqa tégishlik tedbirlerni mexsus otturigha qoyidiken, shundaqla intérnét teminligüchi chong shirketlerni tedbir qollinip, diktator hökümetlerning kontrolluqigha yantayaq bolmasliq heqqide bésim ishlitidiken. kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqtiki bayanatida nurghun döletlerde hökümetlerning intérnétni qamal qilish arqiliq hökümet tenqid qilinghan mezmunlarni yoq qilishqa urunuwatqanliqini we jurnalistlarni türmige tashlawatqanliqini bildürüp, bu xil ehwalgha xatime bérilishi kéreklikini we bu munberning mushu nishan qilishi kéreklikini eskertti.