Xitay iqtisadida körüliwatqan “Mesile” ning tügüni Uyghur rayoni bilen munasiwetlikmu?

Xitay bash ministiri li kéchyang ikki yighin échilish murasimida söz qilmaqta. 2016-Yili 5-mart, béyjing.

8-Iyun “Xitay xewer tori” da shinjangning iqtisadiy tereqqiyatini ilgiri sürüsh we iqtisadning muqim tereqqiyatigha kapaletlik qilish üchün toqquz jehettin qiriq alte türlük tedbir élinidighanliqigha da'ir xewer élan qilindi. Xewerde déyilishiche, Uyghur aptonom rayonluq da'iriler li kéchyangning jiddiy chaqiriqidin kéyin xitay hökümiti élan qilghan “Iqtisadning éshishini saqlap qélish üchün alte jehettin ottuz üch türlük tedbir élish heqqidiki 12-nomurluq höjjet” ni emeliyleshtürüsh üchün, bu tedbirlerni yolgha qoyghan.

Melum bolghinidek, téxi yéqindila xitay bash ministéri li kéchyang yüz ming kishilik téléwéziye yighini échip, xitay iqtisadigha alaqidar muhim yol yoruqlarni bergen. Xitay merkiziy téléwéziye istansisimu 25-maydiki xewiride li kéchyangning yüz ming kishilik téléwéziye yighinining xitay iqtisadidiki chékinish bilen alaqidar ikenlikini tilgha alghan.

Li kéchyangning iqtisadning muqim éshishini saqlap qélish heqqidiki jiddiy chaqiriqi xelq'arada xilmu xil perezlerge seweb bolmaqta. Beziler bu mesilini xitay yuqiri rehberlik qatlimidiki hoquq kürishining namayendisi dep qarisa, yene bezi analizchilar, bu mesilini xitay iqtisadida heqiqeten “Mesile” körülgenlikining ipadisi, dep qarashmaqta.

Mezkur yighinning tepsilatigha da'ir uchurlargha qaraydighan bolsaq, bu yighin asasliqi alahide zayom tarqitish, karxana qoshulma qimmet béjini kémeytish, shundaqla shexsler béji we karxana tapawet béjigha munasiwetlik étibar siyasetliri qatarliq iqtisadqa tesir körsitish we janlandurushni meqset qilghan amillargha munasiwetlik bolghan. Qisqisi, bu yighinning xitay iqtisadning chékinishining aldini élishni meqset qilghanliqi éniq.

Gerche xitay hökümiti yillardin buyan iqtisadning muqim éshishigha kapaletlik qilishni da'im tekitlep tursimu, emma bu qétim li kéchyangning pütün memliketni ortaq heriketke ötüshke jiddiy chaqiriq qilishi, elwette normal hadise emes. Bolupmu Uyghur diyarida mezkuz mesilige alaqidar bunche köp tedbirlerning yolgha qoyulushini ilgiri körülmigen bir hadise déyishke bolidu. Undaqta, Uyghur rayonidiki yerlik da'iriler néme üchün xitay iqtisadining chékinishige bunche sezgüz mu'amilide bolidu?

“Tengritagh tori” da élan qilin'ghan bir maqalide, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti tetqiqat ishxanisining mu'awin mudiri ma jyenxu'a, Uyghur diyarida iqtisadning muqim éshishigha kapaletlik qilish üchün toqquz jehettin 46 türlük tedbirning yolgha qoyulushigha töwendikidek ikki xil amilning seweb bolghanliqini körsetken. Biri, merkezning siyasetlirini ijra qilish. Yeni yoqurida tilgha élin'ghan 12-nomurluq höjjetni ijra qilish üchün؛

Yene biri, 4-aydin béri iqtisadning chékinishi seweblik sayahetchilik, yémek-ichmek, soda-tijaret qatarliq mulazimet kespining tereqqiyati zor tosalghugha uchrighanliqi, ottura we kichik tiptiki karxanilarning nurghun qiyinchiliqlargha duch kelgenliki, bu sewebtin iqtisadiy tereqqiyatta duch kélidighan yéngi qiyinchiliqlargha taqabil turush üchün yoquriqidek tedbirlerning élinishi zörür bolghanliqini bayan qilghan.

Yeni, ma jyenxu'a Uyghur diyarida iqtisadning muqim éshishini saqlap qélish üchün élinidighan bunche köp tedbirning yenila Uyghur diyaridiki iqtisadiy chékinish bilen alaqisi barliqini qilche yoshurmighan. Démek, mesile iqtisadning chékinishi yaki chékinishke yüzlen'genliki bolupla qalmastin, belki bu chékinishning Uyghur diyari bilen chemberchas baghlinishidur.

Bizge melum, yéqinda amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni 21-iyundin bashlap resmiy ijra qilidighanliqini élan qilghanidi. Mezkür qanunning mezmunidin qarighanda, import sodigerliri import mehsulatlirining mejburiy emgekke chétilmighanliqigha da'ir ispat körsitish jeryani nahayiti qattiq tekshürülidiken. Yeni ular teminligen ispatlar choqum kishini qayil qilidighan bolushi, import qilidighan mehsulatning barliq teminlesh zenjiride mejburiy emgek mesilisi bolmighan bolushi kérekken. Buningdin bashqa mejburiy emgekke chétilmighanliq heqqidiki tekshürüsh netijisi amérika dölet mejlisige doklat qilip sunulidiken. Eger teminlen'gen ispatlarda saxtiliq bayqalsa, amérika tamozhnisi mezkur tijaretchige kéreklik jaza béridiken.

Amérika qanun bilen bashqurulidighan démokratik bir dölet. Shundaq bolghachqa mezkur qanunning ijra qilinishi jeryanida, xitaydiki saxtiliq, köz boyamchiliqlarning amérikada aqmaydighanliqini körüp yetken xitay hökümiti, mesilining éghirliqini bilip, jiddiy tedbir élishqa ötken.

Ma jyenxu'a Uyghur aptonom rayonida iqtisadning muqim éshishigha kapaletlik qilish toghrisidiki tedbirlerning töwendiki bir qanche noqtigha merkezleshkenlikini tilgha alghan. Yeni, ottura kichik tiptiki karixanilarni qutquzup qélish؛ meblegh sélish, istémal we éksporttin ibaret bu “Üch chaq” ning birdek aylinishigha kapaletlik qilish؛ dölet igilikidiki karxanilarning zémin ijare pulliri qatarliq türlük chiqimlirini bikar qiliwétish, ewzel siyasetler we iqtisad arqiliq ulargha emeliy yardem bérish؛ Uyghur diyarining muqim ishqa orunlashturushtiki asasliq küch bolushtek rolini dawamliq saqlap qélish؛ Uyghur aptonom rayonining özgiche alahidiliki asasen merkezdin yolgha qoyghan siyasetlerdin ünümlük paydilinish. . . . Wehakazalar.

Démek, amérika qatarliq gherb ellirining Uyghur irqiy qirghinchiliqigha bolghan diqqitining küchiyishi we Uyghur mejburiy emgikini chekleshke da'ir qanunning ijra basquchigha qedem qoyushi, shundaqla yawropa parlaménti xitayning Uyghur rayonidiki jinayetlirini “Éghir irqiy qirghinchiliq xewpi” dep étirap qilishi qatarliq bir qatar hadisiler, xitayning buningdin kéyinki iqtisadiy tereqqiyatida zor tosalghu payda qilish éhtimalidin signal bergen. Buning bilen xitay hökümiti iqtisadiy chékinishning aldini élish üchün tedbir qollinishqa mejbur bolghan. Uyghur diyarida dölet igilikidiki karxanilargha alahide étibar siyasetlirini bérishi bolsa, atalmish “Shinjanggha yardem siyasiti” namida xitayning déngiz yaqisi rayonliridin Uyghur diyarigha yötkep kélin'gen ishlepchiqirish bazilirini saqlap qélishni meqset qilghan. Chünki bir uchi xitayning déngiz yaqisi rayonigha tutashturulghan, yene bir uchi bolsa ottura asiya, gherbiy asiya we yawropa arqiliq atalmish “Bir belwagh bir yol” qurulushi léniyesidiki döletlerge tutashqan Uyghur diyari bügün xitay iqtisadigha biwasite tesir körsiteleydighan jan tomurgha aylan'ghanidi.

Yene bir heptidin kéyin xitay malliri amérika chégrasidin kirgende, qattiq tekshürülüshke bashlaydu. Bu mesile belkim Uyghur irqiy qirghinchiliqigha a'it yéngi uchurlarning dunyagha ashkarilinishigha, shundaqla yawropa qatarliq amérika terepdari döletlerningmu keyni-keynidin mejburiy egekke chétishliq mehsulatlarni cheklesh heqqide qarar élishigha seweb bolushi mumkin. Nahayityi éniqki, bu ehwalda kélip chiqidighan aqiwet xitay iqtisadigha téximu éghir ziyanlarni élip kélishi mumkin.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.