“Zhurnalist” qiyapitige kiriwalghan xitay jasusi qandaq qilip shiwétsiyedin qoghlap chiqirildi?

Shiwétsiye chégrisidin qoghlap chiqirilghan chén shöféy.

19-Noyabir küni shiwétsiyediki herqaysi chong metbu'at we axbarat wasitiliride xitay zhurnalistning chégradin qoghlap chiqirilghanliqi toghrisidiki xewerler élan qilindi. Bu weqe shiwétsiye dölet ichi-sirtida zor ghulghula peyda qildi. Shiwétsiyede chiqidighan “Yötébori pochtisi” (Göteborg Posten) Géziti we “Shiwétsiye téléwiziyesi” (SVT) bu heqte shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqi, shiwétsiye dölet xewpsizlik idarisi ( SÄPO ) we xitayning shiwétsiyede turushluq elchixanisi qatarliq orunlar bilen biwasite alaqiliship, “Zhurnalist” tonigha oriniwalghan xitay jasusining jasusluq qilmishlirini iz qoghlap éniqlidi hem ashkarilidi.

“Yötébori pochtisi” géziti bilen “Shiwétsiye téléwiziyesi” xitay jasusi heqqide mexsus pirogramma ishligen bolup, u höjjetlik filim sheklide tarqitilghan. Uningda déyilishiche, ashkarilan'ghan xitay jasusining isim-familisi chén shöféy aksélson bolup, bu yil 58 yashta iken, uning “Aksélson” dégen familisi shiwét millitidin bolghan érining familisi iken. Chén shöféy shiwétsiye döliti teripidin “Dölet xewpsizlikige éghir derijide tehdit élip kelgen” dégen jinayet bilen chégradin menggülük qoghlap chiqirilghan.

Igilinishiche, jasus chén shöféy “Muxbir” liq tonigha oriniwélip, shiwétsiyediki merkiziy hoquq organliri bilen alaqe ornitip, siyaset, iqtisad we téxnika sahesidiki muhim erbablarni ziyaret qilghan iken. U yene xitay ziyaretchilerning shiwétsiyege kélip ul-eslihe qurulushlirini ziyaret qilishida köwrüklük rol oynighan iken.

Chén shöféy qandaq qilip shiwétsiyening muhim dölet organlirigha kirip, yuqiri derijilik hökümet emeldarliri bilen alaqe ornitalidi hemde Uyghur we tibet köchmenlirining xitaygha qarshi siyasiy pa'aliyetlirini yéqindin közitelidi?

Buni bilish üchün aldi bilen chén shöféyning qisqiche terjimihali bilen tonushushqa toghra kélidu, elwette. Chén shöféy xitayda ötken esirning 60-yilliri otturigha chiqqan “Medeniyet inqilabi” dewride tughulghan bolup, u öz yézisidin chiqqan birdinbir aliy mektep oqughuchisi iken. Kéyinche u béyjingda aliy mektepte oquydu we xitay kompartiyesining sadiq ezasi bolup terbiyelinip chiqidu. Mektep püttürgendin kéyin, xitay merkiziy xelq radiyo istansisida bir mezgil xizmet qilidu. Kéyin u shiwétsiyelik bir kishi bilen torda muhebbetliship toy qilidu we 2006-yili shiwétsiyege kélip yerlishidu. U shexsiy bilogida öz hayati heqqide mundaq dégen: “Men 40 yashqa kirgiche birer parche kitabmu yazalmidim, birer emelmu tutalmidim, shundaqla köprek pulmu tapalmidim. . .”

Uning ichki dunyasini eks ettürüp bergen bu sözlerdin uning öz hayatida yéngi bir dolqun yasashni kütkenlikini, nam-abruyluq, qol-ilkide bar we muweppeqiyet qazan'ghan bir ayalgha aylinish arzusining barliqini, bu arzulirini emelge ashurush üchün küchlük teqazzaliq ichide tipirlawatqanliqini perez qilghili bolidu.

Chén shöféy shiwétsiyege kelgen deslepki yillarda béyjingdiki “Xelq géziti” ning ixtiyari muxbiri bolup xizmet qilghan. Shiwétsiye dölet xewpsizlik idarisining inchike we tepsiliy közitishi netijisidin melum bolushiche, meyli ilgiri tutulghan léy da bolsun yaki chén shöféy bolsun, ularning shiwétsiyediki ish-izliri ularning saxta “Muxbir” liq salahiyitige guman peyda qilghan. Ular özlirining esli qiyapitini yoshurush üchün, ottura hésab bilen ayda birer parche xewer ishlep qoyush bilen cheklen'gen.

Xitay kompartiyesige bolghan sadiqliqigha uning “Muweppeqiyet qazinish” qa bolghan küchlük istiki qoshulup, chén shöféyni téximu chong ishlarni qilishqa chaqirghan. Xitay kompartiyesining tapshuruqlirini téximu ünümlük derijide orundash üchün, chén shöféy “Xelq géziti” ning “Ixtiyariy muxbir” liqi bilen qana'etlenmigen. U téximu chong ish qilish üchün bashqa yol izdeshke bashlighan.

Chén shöféy peyti piship yétilgenlikini hés qilip, 2012-yildin bashlap öz aldigha “Xitay-shiwétsiye téxnika medeniyet almashturush shirkiti” ni qurghan we özi bu shirketke bash diréktor bolup royxetke aldurghan. U asasliqi tor sehipisi tesis qilip, maqale-yazmilarni élan qilishqa we ziyaret pirogrammilirini ishleshke bashlighan. Chén shöféy qurghan tor bétidiki uchurlardin, bu shirketning besh yil ichide 40 tin artuq xitay hökümet guruppiliri bilen 10 din artuq karxana wekiller guruppilirining shiwétsiye ziyariti üchün köwrüklük rol oynighanliqini köriwélishqa bolidu.

Chén shöféy bilen tonushluqi bolghan amérikaliq muxbir rik wassérman (Rik Wasserman) ning bildürüshiche, chén shöféy bashqurghan bu sehipe bir yaqtin shiwétsiyening muhit asrash éngi we téxnikisini xitay oqurmenlirige tonushturush؛ yene bir yaqtin, shiwét oqurmenlirige xitay medeniyitini tonushturushni asasiy téma qilghan. Chén shöféy özining tor sehipisige 10000 parchidin artuq yollanma yollighan bolup, u shiwétsiyening iqtisad, téxnika keshpiyati, tetqiqat sahesidiki muhim shexsler, siyasetchilerni ziyaret qilishtin bashqa yene, her yilqi nobél mukapati tarqitish murasimliridimu foto apparati we kamérasini kötürgen halda aldinqi qatardin orun élip öz mewjutluqini namayan qilip kelgen. Halbuki, u özining 2023-yili 11-aydiki nobél mukapati tarqitish murasimining özining shiwétsiyediki eng axirqi bir qétimliq ziyariti bolup qélishini hergizmu xiyaligha keltürmigen.

On yil jeryanida chén shöféy resmiy heriketke ötüp, xitay hökümiti tapshurghan wezipisini bejanidilliq bilen ijra qilghan. U resmiy muxbirliq salahiyitige érishmey turup muxbirliq kinishkisi yasighan we shiwétsiye hökümet kabéntining ichki qismighiche suqunup kirip, on nechche yil uchur oghrilash bilen shughullan'ghan. Bashqiche éytqanda, xitay ayal jasus chén shöféy özining jasusluq heriketliri üchün uzaqqa kapaletlik qilalaydighan bir yol xétini qolgha keltürgen.

Shiwétsiye dölet xewpsizlik idarisi uzundin béri chén shöféyni közitip kelgen we delil-pakitliri yéterlik bolghan haman uni tutqan. U ötken yili noyabirdin bashlap sitokholmdiki bir türmide tutup turulghan.

Chén shöféy “Jasusluq jinayiti” yaki “Jinayet gumandari” bilen bilen eyiblenmigen. U shiwétsiye qanuni boyiche “Dölet xewpsizlikige éghir tehdit shekillendürgen” dégen jinayet bilen shiwétsiyedin qoghlap chiqirilghan. Halbuki, uning adwokati bolsun yaki shiwétsiye dölet xewpsizliki idarisi bolsun, uning konkrét jinayetlirini ashkarilimighan.

Emeliyette “Zhurnalist” qiyapitige kiriwalghan xitay jasuslirining chet ellerdiki jasusluq qilmishi radiyo anglighuchilar üchün tunji qétimliq weqe emes idi. Buningdin 14 yil burun shiwétsiyede babur mexsut isimlik biri xitay üchün jasusluq qilish jinayiti bilen qolgha élin'ghandin kéyin, “Muxbir” qiyapitige kiriwalghan léy da isimlik bir xitayning perde arqisidiki jasusluq qilmishliri ashkara bolup, shiwétsiye chégrasidin qoghlap chiqiriwétilgen idi. Qiziqarliq yéri shuki, léy da isimlik er “Muxbir” bolsun yaki chén shöféy isimlik ayal “Muxbir” bolsun, her ikkisila xitay kompartiyesining organ géziti bolghan “Xelq géziti” ning chet eldiki “Ixtiyari muxbiri” salahiyiti bilen kishilerge özini tonushturup kelgen. Shiwétsiye muxbirliri bu jasus heqqide iz qoghlap tekshürüsh dawamida shiwétsiye yötibori uniwérsitétining xitayshunas boyiche piroféssori frédirik falmanni (Fredrik Fällman ) ziyaret qilghan. Frédirik bu ikki déloning munasiwiti barliqini ilgiri sürüp, ilgiri her ikkiylen bilen uchriship baqqanliqini, chén shöféyning ilgiri uningdin nurghun so'allarni sorap ziyaret qilghanliqini bildürgen. Shiwétsiye muxbirlirining tekshürüsh jeryanida toplighan pakitlardin shuni körüwélishqa boliduki, xitayning shimaliy yawropada keng yéyilghan ishpiyonluq tori eslide xitay kompartiyesining organ géziti- “Xelq géziti” ni özige arqa tirek qilghan bolup, buningdin 14 yil ilgiri xitay jasus léy da shiwétsiye chégrasidin qoghlap chiqirilghandin kéyin, xitay jasusluq organliri shiwétsiyedin waz kechmigen, belki qaytidin ishpiyonluq torini qurashturup chiqqan.

Undaqta, xitay jasusluq organliri néme üchün chet eldiki jasuslarni “Zhurnalist” qiyapiti bilen otturigha chiqirishni tallidi?

Chünki xitay jasusluq organliri zhurnalistlarning xalighan sorun'gha bérip xalighan kishini ziyaret qilishtek xizmet ewzellikining xitay jasuslirining uchur melumat igilishini qolaylashturidighanliqini, eng muhimi jasusluq jinayitini “Zhurnalist” atiqi bilen perdazliyalaydighanliqigha ishen'gen.

Chén shöféyning guman qozghaydighan yene bir qilmishi shuki, u özining “Muxbirliq” salahiyitini ishqa sélip tibet, Uyghur we xitay démokratchilirining xitay kompartiyesining réjimigha qarshi élip barghan pa'aliyetliri we namayishlirigha qétilghan. U shu sorunlarda qatnashquchilardin so'allarni sorap, süret we filimlargha éliwalghan bolsimu, emma özi qatnashqan pa'aliyetler heqqide birer qétimmu özining tor sehipiside xewer bermigen. Undaqta, chén shöféyning bashqilardin alghan uchurliri nege kétidu?

Uyghur irqiy qirghinchiliqi dunyagha ashkarilinip, dunya jama'etchiliki xitay hökümitini eyibleshke bashlighan bir weziyette, yeni 2018-yili chén shöféy Uyghur éligha seper qilghan we qaytip kelgendin kéyinla shiwétsiye paytexti sitokholmda shexsiy nami bilen “Shinjang foto-süretliri körgezmisi” namliq mexsus pa'aliyet uyushturghan. U hetta bu süretlerni asas qilghan bir teshwiqat kitabchisinimu bésip tarqatqan. Eyni waqitta sitokholmdiki xitay bash elchisimu bu körgezmige qatniship söz qilghan we iqtisadiy jehettin uni qollighan.

Bu körgezmide Uyghur élidiki yerlik xelqlerning “Bay-bextiyarliqqa we xushalliqqa tolghan hayati” eks ettürülgen mezmundiki süretlerning orun alghanliqi melum. 30 Yildin béri xitay mesilisi heqqide izdinip kéliwatqan “Xelq'ara kechürüm” (Amnesty International) teshkilatining xadimi pétér nessén ( Peter Nässén ) bu körgezmining xaraktéri heqqide toxtilip, “Bu qip-qizil bir teshwiqattin bashqa nerse emes, zhurnalistliq bilen qilche alaqisi bolmighan, eksiche xitay konsulxanisi teripidin orap bazargha sélin'ghan bir mehsulat” dégen. Sitokholmdiki döletlik tashqiy siyaset institutining bir xadimimu, “Yighip éytqanda, chén shöféyning barliq teshwiqat matériyallirining mezmuni xitay dölitining ijabiy yüzini körsitish teshwiqati üchün xizmet qilghan” dep körsetken.

Chén shöfé qolgha élin'ghandin kéyin soraqqa élin'ghan waqtida, u jinayitini qet'iy étirap qilmighan, türmidiki waqtida muxbirlar bilen qilghan xet alaqiside özining “Gunahsiz” ikenlikini éytip, tirkeshken.

20245-Yil öktebir éyining béshida shiwétsiyediki chong téléwiziye qanalliri we metbu'atlarda 20 neper xitay jasusining ashkarilan'ghanliqi xewer qilin'ghan idi. Ashkarilan'ghan tizimlikte siyasetchiler, uniwérsitét tetqiqatchiliri, zhurnalistlar, yadro énérgiyesi shirkitining xizmetchiliri we chet ellerdiki xitay teshkilatlirining mes'ulliri qatarliq türlük salahiyettiki we oxshimighan yash guruppisidiki kishilerning barliqi tilgha élin'ghan.

Xitay dölitining chet ellerdiki, bolupmu shimaliy yawropani asas qilghan rayonlarda yürgüzgen jasusluq usulliri asasen xitay kommunistik partiyesige qarshi herqandaq shexs yaki shexslerning heriketlirini kontrol qilish, Uyghur we tibet pa'aliyetchilirining pa'aliyetliri heqqide uchur toplash, ulargha tosqunluq qilish, muhim téxnika uchurlirini xitay dölitige yetküzüsh we xitay kompartiyesining teshwiqatini qilish qatarliq heriketlerge köprek merkezleshken. Bulardin bashqa yéqinqi yillarda xitayning sirtqa qaratqan teshwiqati köprek xitayning Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini yépish üchün, chén shöféyge oxshash jasuslirini ishqa sélip, Uyghur élining xitay teshwiqat éytimigha mas halda yasap chiqilghan sün'iy weziyitini teshwiq qilish bolmaqta.

Chén shöféyning délosi xitayning shimaliy yawropadiki shiwétsiyeni nuqta qilghan jasusluq torining hazirghiche axbaratqa ashkarilan'ghan intayin az bir qismi bolushi mumkin. Xitayning özi “Düshmen küchler” dep qarawatqan gherb ellirige türlük namlarda qurghan axbarat we uchur igilesh torining künsayin ashkarilinishigha egiship, xitayning rezil siyasiy epti-beshirisi, bolupmu irqiy qirghinchiliqini “Bextiyar hayat” dep perdazlap körsitidighan saxta teshwiqatining ich yüzi haman bir küni toluqi bilen ashkara bolidighanliqi muqerrer!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]