Kanada - xitay soda munasiwetliri kanadaning xitaydiki insan heqlirini qollishigha qulaysizliq yaritamdu?

Kanada tashqi ishlar ministirliqi mushu ayning 22 - küni bayanat élan qilip, kanada tashqi ishlar ministirliqi diniy erkinlik ishxanisining tashqi meslihetchiler guruppisini qurup chiqqanliqini jakarlidi. Meslihetchiler guruppisi 23 kishidin terkib tapqan bolup pütün dunyagha étiqad erkinlikini tarqitish we uni qoghdashni kanada tashqi ishlar ministirliqining asasiy prinsipal amilliridin biri qilishni meqset qilghan.

Diniy erkinlik ishxanisi diniy erkinlikni depsende qiliwatqan xitaynimu öz ichige alidu. Kanadadiki bezi siyasiy mulahizichiler xitaygha diniy erkinlik heqqide bésim qilishning qiyin bolushi kanadaning xitay bilen qoyuq yéqin munasiwiti bolghanliqidin, kanada siyasetchilirining insan heqlirini emes belki, sodini birinchi orun'gha qoyuwalghanliqidin boluwatidu, dep qarimaqta.

Téxi yéqindila bruk uniwérsitétning proféssori charléz burton ependi kanadadiki konsérwatip siyasiy we ijtima'iy pikirler munbiri “Isyankar metbu'ati” teripidin ishlen'gen bir mulahize programmisida xitayning nahayiti inchike taktikilarni ishlitip pul arqiliq kanadaliq bezi parlamént ezalirini insan heqlirini sodidin ayrip mu'amile qélishqa köndürüp qoyghanliqini tekitlep mundaq dégen idi: “Xitay ustiliq bilen istratégiye ishlitip dölitimizning qiziqishliridin paydiliniwatidu, bextke qarshi bu yerde xitayning puligha bolan qiziqish küchlük, amma kanadaning uzun muddetlik siyasiy arzusigha bolghan qiziqish az bolup qélip bu mesililerning aldi élinmaywatidu.”

Kanadada turushluq exmetjan osman qatarliq Uyghur siyasiy analizchilar bolsa, xitaydiki diniy erkinlik mesilisige bashqa döletlerning küchlük shekilde bésim qilishining qiyin bolushidiki seweb xitayning Uyghurlarning diniy erkinlikini basturushni “Radikal islamni basturuwatimiz” dep körsitishidin, shundaqla “Bölgünchilerni basturuwatimiz chünki Uyghurlarning döliti bolghan emes ular bizdiki bir az sanliq millet, bolunup chiqip dölet pütünlükimizge tesir yetküzmekchi” dep körsitiwatqanliqidin dep qaraydu.

Emma tashqi ishlar ministirliqi diniy ishlar ishxanisining bash elchisi andréw bennetning köz qarashliri intayin ijabiy.

Uyghurlarning heq - hoquqlirining basturulushi qobul qilghili bolmaydighan mesile

U mundaq deydu: “Kanada tashqi ishlar ministirliqining diniy erkinlik ishxanisi xitaydiki diniy erkinlik mesilisige intayin yéqindin köngül bölimiz. Anglighuchilarning quliqigha yaqmaydighini kanada xitayning bir pütünligini hörmet qilidu. Emma del shundaq bolghanliqtin Uyghurlarning heq hoquqlirining we diniy erkinlikining xitay teripidin basturulushi qobul qilghili bolmaydighan mesile. Kanada xitayning Uyghur mesilisini Uyghurlarning ayrim bolush mesilisige taqap turup Uyghurlarning diniy erkinlikini basturushigha qarap turalmaydu.

Chünki Uyghur musulmanlarning ramzanda roza tutushini hetta oqughuchilarning ten saghlamliqini bahane qilip turup ularning roza tutushini chekleshnimu qobul qilghili bolmaydighan mesile. Musulmanlar bashqa din'gha ishen'genlerge oxshashla, ammiwi we shexsiy halda öz din'gha ishinishke, öz étiqadini yürgüzüshke ruxset qilinishi kérek. Bu xelq'ara insan heqliri qanunining 18 - maddisida belgiligen asasiy diniy erkinlik hésablinidu. Bu sewebtin Uyghur musulmanlirining diniy erkinlikige intayin köngül bölimiz. Xitaygha oxshash köp milletlik tereqqiy qiliwatqan bir dölet tinchliqqa kapaletlik qilimen deydiken ularning erkinlikige hörmet qilishqa éhtiyajliq.”

Uyghurlarning hoquq mesilisini kötürüp chiqish pursiti köp

U yene kanadaning xitay bilen köp qirliq we qoyuq munasiwette bolushining emeliyette kanadaning xitaygha insan heqlirini hörmetlesh heqqide bésim ishlitishige qulayliq purset yaritidighanliqi heqqide toxtilip mundaq deydu: “Bilginingizdek kanadaning xitay bilen köp qirliq munasiwiti bar. Yeni ikki dölet otturisidiki biwasite munasiwetlirimizdin qarighanda soda munasiwetlirimiz, ilmiy munasiwetlirimiz, til we medeniyet munasiwetlirimiz bar. Biz bu munasiwetlirimizdin paydilinip Uyghurlarning diniy erkinliki we insan heqlirini her xil pursetlerde kötürüp chiqalaymiz. Elwette men her xil yollar arqiliq, bolupmu bayanat élan qilish xitayning wekilliri bilen sözlishish arqiliq Uyghurlarning diniy erkinlik mesilisini kötürüp chiqishqa tirishimen. Bash ministirimiz we bashqa ministirlarmu diniy erkinlik bilen birge Uyghurlarning insan hoquqlirini himaye qilip xitaygha bésim ishlitip kéliwatidu we ishlitidu. Menche bizning nurghun sahelerde xitay bilen munasiwitimiz bolghachqa ulargha insan heqliri, qanun we démokratiye heqqide biwasite pikir we bésim qilalaymiz.”

Kanada diniy erkinlik ishxanisi, pütün dunyadiki étiqad erkinliki buzghunchiliqqa uchrawatqan ajiz milletlerni diniy erkinlikini qoghdash we ulargha yardem bérishni meqset qilghan bolup diniy erkinlikni terghib qilish dunya tinchliqini qolgha keltürüshning asasi dep qaraydu.