“хитайниң бүйүк оюни - йеңи импраторлуққа баридиған йол” намлиқ мақалидики хитайниң истратегийиси һәққидики мулаһизиләр

Ши җинпиң тәхткә олтурғандин буян хитайниң ички вә ташқи сиясәтлиридә өзгиришләр йүз бәрди, дөләт ичидә түрлүк иҗтимаий вә сиясий мәсилиләр өткүрләшти, йеқинда һәтта хитайниң пайчәк базирида зор давалғушлар көрүлди. Мана мушундақ бир шараитта бу зор дөләтниң бундин кейинки истратегийилик йөнилиши зади қандақ болиду? көзәткүчиләр бу һәқтә охшимиған пәрәзләрни оттуриға қоймақта. Йеқинда, малийә вақти гезитидә “хитайниң бүйүк оюни” сәрләвһилик мақалиләр топлими елан қилинишқа башлиған болуп, бу мақалидә хитайниң “йеңи йипәк йоли” да йеңи бир импраторлуқ қуруш истратегийисии тәпсилий мулаһизә қилинған.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, бу мақалиләр топлимида хитайниң бундин кейинки дөләт истратегийисиниң йөнилиши мулаһизә қилинған болуп, униң биринчи қисмиға “хитайниң бүйүк оюни - йеңи импраторлуққа баридиған йол” дәп мавзу қоюлған. Мақалидә илгири сүрүлүшичә, хитайниң бундин кейинки әң асасий сиясити йеңи йипәк йолини бәрпа қилиш болуп, ши җинпиң бу арқилиқ өзигә бир йеңи импраторлуқ яритишни нишан қилмақтикән. Мақалидә бу һәқтә мундақ дейилгән : “20 йиллиқ зор тәрәққияттин кейин хитай пурсәт вә тиҗарәт издәп қайтидин өзиниң чегра сиртиға қарашқа башлиди. Буниң үчүн у тарихтики импраторлуқиниң шәнигә қайта еришишни көзлимәктә. Қәдими йипәк йолиниң һазирқи заманиви нусхисини яритиш ши җинпиңниң әң асасий сиясити болуп оттуриға чиқти. Әгәр хитай сияситини ишқа ашурса у һалда бу хитайниң әң чоң иқтисадий дипломатийиси болуп қалиду.”

Бир қисим хитай вәзийити көзәткүчилири вә тарихчилири малийә вақти гезитигә қилған сөзидә, йипәк йолиниң хитай тарихиниң муһим бир парчиси болуп кәлгәнликини, һазирқи вәзийәттин қариғанда, хитайниң йеңи импраторлуқ қуруш йолида меңиватқанлиқини, хитайниң йипәк йолини асиядики зор дөләтлик орнини мустәһкәмләш үчүн иқтисадий, дипломатийә вә һәрбий җәһәттин қоллинидиғанлиқини билдүргән.

Бирақ, көзәткүчиләрниң қаришичә, бу пиланни ишқа ашуруш үчүн зорийиватқан һәрбий күчи билән қошна дөләтлирини биарам қиливатқан хитай үчүн елип ейтқанда, униң қошна дөләтлири билән болған мунасивәтлири һәм шундақла дөләттики бюкратлиқ һәм шундақла иқтисадий мәнбәләр муһим рол ойнайдикән. Малийә вақти гезитидә ейтилишичә, хитай йеңи йипәк йолини бәрпа қилишни узундин буян арзу қилип келиватқан болуп, ши җинпиң пәқәт бу сиясәткә “йеңи йипәк йоли - бир бәлвағ, бир йол” дәп йеңи исим қойған халас. Әмма хитайниң ялғуз дөләт мәблиғи бу пиланини ишқа ашурушқа йәтмәйду, шуңа улар бу ишқа хусусий карханиларни әкиришни халайду, бирақ мәсилә, бу хусусий карханилар бу ишқа киришни халамду? ши җинпиң зор бир пиланни оттуриға қойди, әмма униң һесаб - китабини қилидиған адәм йоқ.

Мақалидә баян қилинишичә, хитайниң бу пилани алдидики йәнә бир муһим өткәлләрниң бириси хитайниң һәрбий зорийиши болуп, хитай әгәр оттура асиядин, таки пакистанғичә тутушидиған бу земинларға мәбләғ салса, у йәрдики иқтисадий мәнпәәтлирини қоғдиши керәк. Әмма хитайниң чәтәлләрдә һәрбий базиси йоқ. Шуңа афғанистан вә пакистанға охшаш вәзийити муқим болмиған районларға мәбләғ селиш хитайниң амал бар чегра сиртида хәвпсизликкә тақишидиған мәсилиләрдин узақ туруштәк сияситигә зит болуп қалиду. Чүнки йипәк йоли пиланини ишқа ашуруш үчүн чоқум бихәтәрликни капаләткә игә қилиш керәк икән.

Буниңдин сирт, хитайниң бу бихәтәрлик мәсилисидин сөз ечилғанда мақалидә, уйғур ели алаһидә тилға елинған. Униңда мол нефит записиға игә оттура асия дөләтлиригә қошна болған уйғур елиниң хитайдики әң зор ениргийә записиға игә икәнлики, бу земинниң түркий милләт болған уйғурларниң ана юрти икәнлики вә уларниң хитайдин айрилип чқишни халайдиғанлиқи, болупму йеқинқи йиллардин буян уйғур елида зор вәқәләрниң мәйданға кәлгәнлики баян қилинған. Шуңа мақалидә ейтилишичә, йеңи йипәк йолиниң бир парчиси болған уйғур ели, оттура асия, афғанистан, пакистан қатарлиқ дөләт вә районлардики хәвпсизлик мәсилилири, оттура асия вә русийиниң хитайға ишинидиған - ишәнмәйдиғанлиқи, уларниң хитайниң районда иқтисадий тәсириниң зорийиши билән тәң сиясий тәсириниң зорийишини халайдиған - халимайдиғанлиқи, америка болмай туруп афғанистанда өзиниң мәнпәәтини қоғдап қалалайдиған - қалалмайдиғанлиқиға охшаш бир қатар мәсилиләр бар икән. Көзәткүчиләрниң бири малийә вақтиға қилған сөзидә хитайниң әһвалини қисқичә йиғинчақлап “хитайниң башқиларни тәсири астиға алғудәк юмшақ күчи йоқ, чүнки нурғун дөләтләр уларға ишәнмәйду, бейҗиң һәм шундақла армийисини ишлитәлмәйду һәм ишлитишниму халимайду. Уларда бари пәқәтла зор миқдардики пул” дегән.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, биз юқирида хитайниң бүйүк оюни намлиқ мақалиләр топлиминиң биринчи қисмидики бир қисим мәзмунларни тонуштуруп өттуқ.