“Xitayning büyük oyuni - yéngi impratorluqqa baridighan yol” namliq maqalidiki xitayning istratégiyisi heqqidiki mulahiziler

Shi jinping textke olturghandin buyan xitayning ichki we tashqi siyasetliride özgirishler yüz berdi, dölet ichide türlük ijtima'iy we siyasiy mesililer ötkürleshti, yéqinda hetta xitayning paychek bazirida zor dawalghushlar körüldi. Mana mushundaq bir shara'itta bu zor döletning bundin kéyinki istratégiyilik yönilishi zadi qandaq bolidu? közetküchiler bu heqte oxshimighan perezlerni otturigha qoymaqta. Yéqinda, maliye waqti gézitide “Xitayning büyük oyuni” serlewhilik maqaliler toplimi élan qilinishqa bashlighan bolup, bu maqalide xitayning “Yéngi yipek yoli” da yéngi bir impratorluq qurush istratégiyisi'i tepsiliy mulahize qilin'ghan.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, bu maqaliler toplimida xitayning bundin kéyinki dölet istratégiyisining yönilishi mulahize qilin'ghan bolup, uning birinchi qismigha “Xitayning büyük oyuni - yéngi impratorluqqa baridighan yol” dep mawzu qoyulghan. Maqalide ilgiri sürülüshiche, xitayning bundin kéyinki eng asasiy siyasiti yéngi yipek yolini berpa qilish bolup, shi jinping bu arqiliq özige bir yéngi impratorluq yaritishni nishan qilmaqtiken. Maqalide bu heqte mundaq déyilgen : “20 Yilliq zor tereqqiyattin kéyin xitay purset we tijaret izdep qaytidin özining chégra sirtigha qarashqa bashlidi. Buning üchün u tarixtiki impratorluqining shenige qayta érishishni közlimekte. Qedimi yipek yolining hazirqi zamaniwi nusxisini yaritish shi jinpingning eng asasiy siyasiti bolup otturigha chiqti. Eger xitay siyasitini ishqa ashursa u halda bu xitayning eng chong iqtisadiy diplomatiyisi bolup qalidu.”

Bir qisim xitay weziyiti közetküchiliri we tarixchiliri maliye waqti gézitige qilghan sözide, yipek yolining xitay tarixining muhim bir parchisi bolup kelgenlikini, hazirqi weziyettin qarighanda, xitayning yéngi impratorluq qurush yolida méngiwatqanliqini, xitayning yipek yolini asiyadiki zor döletlik ornini mustehkemlesh üchün iqtisadiy, diplomatiye we herbiy jehettin qollinidighanliqini bildürgen.

Biraq, közetküchilerning qarishiche, bu pilanni ishqa ashurush üchün zoriyiwatqan herbiy küchi bilen qoshna döletlirini bi'aram qiliwatqan xitay üchün élip éytqanda, uning qoshna döletliri bilen bolghan munasiwetliri hem shundaqla dölettiki byukratliq hem shundaqla iqtisadiy menbeler muhim rol oynaydiken. Maliye waqti gézitide éytilishiche, xitay yéngi yipek yolini berpa qilishni uzundin buyan arzu qilip kéliwatqan bolup, shi jinping peqet bu siyasetke “Yéngi yipek yoli - bir belwagh, bir yol” dep yéngi isim qoyghan xalas. Emma xitayning yalghuz dölet meblighi bu pilanini ishqa ashurushqa yetmeydu, shunga ular bu ishqa xususiy karxanilarni ekirishni xalaydu, biraq mesile, bu xususiy karxanilar bu ishqa kirishni xalamdu? shi jinping zor bir pilanni otturigha qoydi, emma uning hésab - kitabini qilidighan adem yoq.

Maqalide bayan qilinishiche, xitayning bu pilani aldidiki yene bir muhim ötkellerning birisi xitayning herbiy zoriyishi bolup, xitay eger ottura asiyadin, taki pakistan'ghiche tutushidighan bu zéminlargha meblegh salsa, u yerdiki iqtisadiy menpe'etlirini qoghdishi kérek. Emma xitayning chet'ellerde herbiy bazisi yoq. Shunga afghanistan we pakistan'gha oxshash weziyiti muqim bolmighan rayonlargha meblegh sélish xitayning amal bar chégra sirtida xewpsizlikke taqishidighan mesililerdin uzaq turushtek siyasitige zit bolup qalidu. Chünki yipek yoli pilanini ishqa ashurush üchün choqum bixeterlikni kapaletke ige qilish kérek iken.

Buningdin sirt, xitayning bu bixeterlik mesilisidin söz échilghanda maqalide, Uyghur éli alahide tilgha élin'ghan. Uningda mol néfit zapisigha ige ottura asiya döletlirige qoshna bolghan Uyghur élining xitaydiki eng zor énirgiye zapisigha ige ikenliki, bu zéminning türkiy millet bolghan Uyghurlarning ana yurti ikenliki we ularning xitaydin ayrilip chqishni xalaydighanliqi, bolupmu yéqinqi yillardin buyan Uyghur élida zor weqelerning meydan'gha kelgenliki bayan qilin'ghan. Shunga maqalide éytilishiche, yéngi yipek yolining bir parchisi bolghan Uyghur éli, ottura asiya, afghanistan, pakistan qatarliq dölet we rayonlardiki xewpsizlik mesililiri, ottura asiya we rusiyining xitaygha ishinidighan - ishenmeydighanliqi, ularning xitayning rayonda iqtisadiy tesirining zoriyishi bilen teng siyasiy tesirining zoriyishini xalaydighan - xalimaydighanliqi, amérika bolmay turup afghanistanda özining menpe'etini qoghdap qalalaydighan - qalalmaydighanliqigha oxshash bir qatar mesililer bar iken. Közetküchilerning biri maliye waqtigha qilghan sözide xitayning ehwalini qisqiche yighinchaqlap “Xitayning bashqilarni tesiri astigha alghudek yumshaq küchi yoq, chünki nurghun döletler ulargha ishenmeydu, béyjing hem shundaqla armiyisini ishlitelmeydu hem ishlitishnimu xalimaydu. Ularda bari peqetla zor miqdardiki pul” dégen.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, biz yuqirida xitayning büyük oyuni namliq maqaliler toplimining birinchi qismidiki bir qisim mezmunlarni tonushturup öttuq.