Йевелина очаб билән сөһбәт: “қирғинчилиққа шоар биләнла қарши турғили болмайду!”
2020.08.18

Хитай рәиси ши җинпиң 2019-йили 1-өктәбир күни өткүзүлгән “хитай хәлқ җумһурийити қурулғанлиқиниң 70 йиллиқини тәбрикләш” мурасимида “дунядики һечқандақ күч яки дөләт бизниң бундин кейинки алға бесиш қәдәмлиримизни тосуп қалалмайду,” дәп җакарлап аридин икки ай өтмәйла башланған таҗсиман вируси хитайниң “хитай чүши” ни қаттиқ чалғитти. Шуниң билән биргә вирус апитиниң алди-кәйнидики бир қатар һадисиләр арқилиқ хитай һөкүмити әркинлик дунясида көплигән салқин муамилигә учрашқа башлиди. Әнә шуниң бири дәл уйғур дияридики барғансери көп дәлил-испатлар билән ташқий дуняға мәлум болушқа башлиған һәмдә ташқий дуняда арқиму-арқидин “қирғинчилиқ” дәп тәриплинишкә башлиған пәвқуладдә һадисә болди.
Ғәрп дунясида уйғурлар дуч келиватқан қирғинчилиқ һадисиси һәққидә дәсләпки қәдәмдә пикир бирлики шәкиллиниватқанлиқи көплигән нуқтилардин мәлум болуватқан әһвалда қирғинчилиқ мәсилиси һәққидә йиллардин буян издинип келиватқан йевелина очаб ханим нөвәттики уйғурларни қоллаш садалириниң сада һалитидә тохтап қалмаслиқини, бәлки униң техиму күчлүк болған әмәлий һәркәткә айлиниши лазимлиқини һәммидин бәк тәшәббус қилип келиватқан мутәхәссисләрниң бири. Униң билән болған сөһбитимиз җәрянида у һазирқи вәзийәттин хошаллинишқа болсиму, әмма буниң қанаәтлиништин техи көп узақ икәнликини алаһидә тәкитлиди.
“мениңчә һазир биз көрүватқан бу ишларни бир гүзәл башлиниш дәп хурсән болсақ болиду. Чүнки мушу ишларниң өзи бир мисал тәриқисидә йеңидин барлиққа келиватқан бир зулумға қарши дунявий бирлик шәклини алған бир қаршилиқ садасиниң оттуриға чиқиватқанлиқини көрситиду. Немишқа десиңиз, бу ишларға қайсила саһә болмисун әмди бәс, демәй болмайду. Һелиму бу узунға созулуп кәтти. Нөвәттә биз бу хил қаршилиққа аваз қошқучиларниң сиясийонлар биләнла чәклинип қалмиғанлиқидәк бир һалниму көрүватимиз. Һалбуки, уйғурлар дуч келиватқан зулумниң көлими, униң қабаһәтлик дәриҗиси дегәнләр һазир дуняниң бу мәсилә һәққидә өз алдиға мустәқил тәкшүрүш хуласиси чиқиришиниң бәкму зөрүрликини көрсәтмәктә.”
Йевелина очаб иккинчи дуня уруши мәзгилидики “йәһудийлар зор қирғинчилиқи” дин кейин барлиққа кәлгән “әмди қайтиланмайду” дегән тарихий вәдә һәққидә көп қетим қәләм тәврәткән. Униң қаришичә, бу мәшһур вәдә оттуриға чиққандин буян зор көләмлик етник қирғинчилиқ көп қетимлап йүз бәргән. Йәнә келип буларниң һәммиси әркин дуня пут-қоли ғайәт зор дәриҗидә чүшилип қалмиған бир мәзгилдә көрүлгән. Шундақ болғаникән, униң уйғурлар мәсилисидә йәнә бир қетим көрүлүш-көрүлмәслики нөвәттики дуняниң уни бих һалитидә тосуп қелишқа қанчилик күч сәрп қилишиға бағлиқ икән.
“биз көп қетимлап тилға елип кәлгән ‛әмди қайтиланмайду‚ дегән шоарниң көп қетимлап қуруқ вәдигә айлинип қалғанлиқини көрдуқ. Хәлқара җәмийәт көплигән хәлқләргә мушу вәдини бәргән. Әмма биз ашу қирғинчилиқта камбоджадики йәрлик хәлқләр, бермадики роһинга мусулманлири, руандадики хиристиян муритлири дегәндәкләрдин милйонларчә кишиниң һаятидин айрилғанлиқини көрдуқ. Бәхтимизгә яриша бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қирғинчилиқ җинайитини чәкләш һәмдә униңға җаза бериш һәққидики бирқатар хәлқаралиқ әһдинамилири, сиясий һакимийәтләрниң авам пуқраларни қирғинчилиқтин һемайә қилиш һәққидики мәҗбурийәтлири һәмдә униң қирғинчилиққа иштирак қилишиға болмайдиғанлиқи һәққидики бәлгилимиләр бар. Әмма бир дөләттә униң мушу хил қилмишларға иштирак қилғанлиқини көзитип туридиған һәмдә уни чәкләйдиған дөләт механизими болмайдикән, у һалда бу дөләтниң қирғинчилиқи давам қиливериду. Нормалда қирғинчилиқ бир кечидила оттуриға чиқип қалмайду. У пиланлаш, тәйярлиқ көрүш вә ташқи дуня бир көзини қисивалғанда иҗра болуш арқилиқ ишқа ашиду. Шуңа бу хил қирғинчилиқ һәқиқи йосунда әмәлгә ешип болғучә, уни әмәлий һәркәт қоллинип тохтитивелишимиз, буниң үчүн мукәммәл болған көзитиш механизимини вуҗутқа кәлтүришимиз, реаллиқини тәһлил қилишимиз һәмдә тохтитишқа күч чиқиришимиз бәкму зөрүр.”
Йевелина ханим алаһидә диққәт қилған бир нуқта һазирғичә йүз бәргән қирғинчилиқларда һәрқачан буниңға қарши түрлүк шоарлар оттуриға чиққан болсиму, әмма ахирқи һесапта қирғинчилиқни тосуп қалалмиған. Йәнә келип қирғинчилиқни иҗра қилғучи дөләтләрниң хәлқарадики мәнпәәтләр тоқунушида үстүнлүкни игиливелиши қирғинчилиқни чәкләшкә кашила қилип кәлгән. Һалбуки, уйғурлар дуч келиватқан реаллиқта болса хитайниң дунявий сәвийәдә ортақ қаршилиққа дуч келиши уйғурлар үчүн өзгичә болған пайдилиқ хәлқара мәйдан һазирлаш ролини ойнайдикән. Әмма буниңдин қайси дәриҗидә пайдилиниш йәнила һазирқи хәлқара җәмийәт үчүн бир синақ һесаплинидикән.
“һазирға қәдәр көп қетимлиқ қирғинчилиқни тосуп қелишқа аҗиз келишимизниң сәвәби ашу қирғинчилиқниң дәслипидә униңға бивастә қол тиқалайдиған бир күчлүк механизимниң болмаслиқидур. Һазир биз көрүватқан уйғурлар мәсилисидиму шундақ болуватиду. Һазир буниңға арилишишниң дәл вақти болуватқан болсиму, буниң һөддисидин чиқалайдиған һәмдә зор көләмлик қирғинчилиқниң алдини алалайдиған бир механизим вуҗутқа кәлмәйватиду. Дәрвәқә, буниңда сиясий мәнпәәтләрниң мунасивити һәммини бәлгиләп кетиватиду. Йәнә келип буниңда мәсулийәт һәмдә мәнпәәтләр бир-биригә гирәлишип кәткән болғачқа қирғинчилиқни тохтитимиз, дегәнләргә көплигән тосқунлуқларни пәйда қиливатиду. Шуңа буниңда биз барлиқ ахбарат вастилиридин пайдилинип қирғинчилиққа қарши шоар товлаш биләнла чәклинип қалсақ, қирғинчилиқни тохтитиштики зорлуқ механизимини һасил қилалмисақ у һалда бу қирғинчилиқ йәнә бир қетим көрүлүши мумкин. Б д т ниң қирғинчилиққа қарши әһдинамилиридә ‛қирғинчилиққа даир тунҗи дәлил-испат байқалған күни униңға қарши әмәлий һәркәтму башлиниши лазим‚ дәп көрситилгән. Шуңа һазирқи қирғинчилиққа қарита ташқи дуня қолидин келидиған барлиқ вастилардин пайдилинип әмәлий һәркәткә өтмисә, бир басқучқа келип қалди. Хәлқарада уйғурлар һәққидә ортақ сада чиқишқа башлиған мушу пәйттә уйғурлар үчүн әмәлий һәркәткә өтмисәк бу кейинчә мүмкин болмай қалиду.”
Мәлум болушичә, нөвәттә йевелина очаб уйғурлар дуч келиватқан йеңи қирғинчилиқ һадисиси һәққидә мәхсус әсәр йезиватқан болуп, өзиниң бу җәһәттә азрақ болсиму инсаний бурчини ада қилиш арзусида икән.