Yéwélina ochab bilen söhbet: “Qirghinchiliqqa sho'ar bilenla qarshi turghili bolmaydu!”

Muxbirimiz eziz
2020.08.18
EWELINA-OCHAB.jpg “Yehudiylar zor qirghinchiliqi” din kéyin barliqqa kelgen “Emdi qaytilanmaydu” dégen tarixiy wede heqqide köp qétim qelem tewretken éwélina ochab xanim.
Social Media

Xitay re'isi shi jinping 2019-yili 1-öktebir küni ötküzülgen “Xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 70 yilliqini tebriklesh” murasimida “Dunyadiki héchqandaq küch yaki dölet bizning bundin kéyinki algha bésish qedemlirimizni tosup qalalmaydu,” dep jakarlap aridin ikki ay ötmeyla bashlan'ghan tajsiman wirusi xitayning “Xitay chüshi” ni qattiq chalghitti. Shuning bilen birge wirus apitining aldi-keynidiki bir qatar hadisiler arqiliq xitay hökümiti erkinlik dunyasida köpligen salqin mu'amilige uchrashqa bashlidi. Ene shuning biri del Uyghur diyaridiki barghanséri köp delil-ispatlar bilen tashqiy dunyagha melum bolushqa bashlighan hemde tashqiy dunyada arqimu-arqidin “Qirghinchiliq” dep teriplinishke bashlighan pewqul'adde hadise boldi.

Gherp dunyasida Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliq hadisisi heqqide deslepki qedemde pikir birliki shekilliniwatqanliqi köpligen nuqtilardin melum boluwatqan ehwalda qirghinchiliq mesilisi heqqide yillardin buyan izdinip kéliwatqan yéwélina ochab xanim nöwettiki Uyghurlarni qollash sadalirining sada halitide toxtap qalmasliqini, belki uning téximu küchlük bolghan emeliy herketke aylinishi lazimliqini hemmidin bek teshebbus qilip kéliwatqan mutexessislerning biri. Uning bilen bolghan söhbitimiz jeryanida u hazirqi weziyettin xoshallinishqa bolsimu, emma buning qana'etlinishtin téxi köp uzaq ikenlikini alahide tekitlidi. 

“Méningche hazir biz körüwatqan bu ishlarni bir güzel bashlinish dep xursen bolsaq bolidu. Chünki mushu ishlarning özi bir misal teriqiside yéngidin barliqqa kéliwatqan bir zulumgha qarshi dunyawiy birlik sheklini alghan bir qarshiliq sadasining otturigha chiqiwatqanliqini körsitidu. Némishqa désingiz, bu ishlargha qaysila sahe bolmisun emdi bes, démey bolmaydu. Hélimu bu uzun'gha sozulup ketti. Nöwette biz bu xil qarshiliqqa awaz qoshquchilarning siyasiyonlar bilenla cheklinip qalmighanliqidek bir halnimu körüwatimiz. Halbuki, Uyghurlar duch kéliwatqan zulumning kölimi, uning qabahetlik derijisi dégenler hazir dunyaning bu mesile heqqide öz aldigha musteqil tekshürüsh xulasisi chiqirishining bekmu zörürlikini körsetmekte.”

Yéwélina ochab ikkinchi dunya urushi mezgilidiki “Yehudiylar zor qirghinchiliqi” din kéyin barliqqa kelgen “Emdi qaytilanmaydu” dégen tarixiy wede heqqide köp qétim qelem tewretken. Uning qarishiche, bu meshhur wede otturigha chiqqandin buyan zor kölemlik étnik qirghinchiliq köp qétimlap yüz bergen. Yene kélip bularning hemmisi erkin dunya put-qoli ghayet zor derijide chüshilip qalmighan bir mezgilde körülgen. Shundaq bolghaniken, uning Uyghurlar mesiliside yene bir qétim körülüsh-körülmesliki nöwettiki dunyaning uni bix halitide tosup qélishqa qanchilik küch serp qilishigha baghliq iken. 

“Biz köp qétimlap tilgha élip kelgen ‛emdi qaytilanmaydu‚ dégen sho'arning köp qétimlap quruq wedige aylinip qalghanliqini körduq. Xelq'ara jemiyet köpligen xelqlerge mushu wedini bergen. Emma biz ashu qirghinchiliqta kambodzhadiki yerlik xelqler, bérmadiki rohin'ga musulmanliri, ru'andadiki xiristiyan muritliri dégendeklerdin milyonlarche kishining hayatidin ayrilghanliqini körduq. Bextimizge yarisha birleshken döletler teshkilatining qirghinchiliq jinayitini cheklesh hemde uninggha jaza bérish heqqidiki birqatar xelq'araliq ehdinamiliri, siyasiy hakimiyetlerning awam puqralarni qirghinchiliqtin hémaye qilish heqqidiki mejburiyetliri hemde uning qirghinchiliqqa ishtirak qilishigha bolmaydighanliqi heqqidiki belgilimiler bar. Emma bir dölette uning mushu xil qilmishlargha ishtirak qilghanliqini közitip turidighan hemde uni chekleydighan dölet méxanizimi bolmaydiken, u halda bu döletning qirghinchiliqi dawam qiliwéridu. Normalda qirghinchiliq bir kéchidila otturigha chiqip qalmaydu. U pilanlash, teyyarliq körüsh we tashqi dunya bir közini qisiwalghanda ijra bolush arqiliq ishqa ashidu. Shunga bu xil qirghinchiliq heqiqi yosunda emelge éship bolghuche, uni emeliy herket qollinip toxtitiwélishimiz, buning üchün mukemmel bolghan közitish méxanizimini wujutqa keltürishimiz, ré'alliqini tehlil qilishimiz hemde toxtitishqa küch chiqirishimiz bekmu zörür.” 

Yéwélina xanim alahide diqqet qilghan bir nuqta hazirghiche yüz bergen qirghinchiliqlarda herqachan buninggha qarshi türlük sho'arlar otturigha chiqqan bolsimu, emma axirqi hésapta qirghinchiliqni tosup qalalmighan. Yene kélip qirghinchiliqni ijra qilghuchi döletlerning xelq'aradiki menpe'etler toqunushida üstünlükni igiliwélishi qirghinchiliqni chekleshke kashila qilip kelgen. Halbuki, Uyghurlar duch kéliwatqan ré'alliqta bolsa xitayning dunyawiy sewiyede ortaq qarshiliqqa duch kélishi Uyghurlar üchün özgiche bolghan paydiliq xelq'ara meydan hazirlash rolini oynaydiken. Emma buningdin qaysi derijide paydilinish yenila hazirqi xelq'ara jemiyet üchün bir sinaq hésaplinidiken. 

“Hazirgha qeder köp qétimliq qirghinchiliqni tosup qélishqa ajiz kélishimizning sewebi ashu qirghinchiliqning deslipide uninggha biwaste qol tiqalaydighan bir küchlük méxanizimning bolmasliqidur. Hazir biz körüwatqan Uyghurlar mesilisidimu shundaq boluwatidu. Hazir buninggha arilishishning del waqti boluwatqan bolsimu, buning höddisidin chiqalaydighan hemde zor kölemlik qirghinchiliqning aldini alalaydighan bir méxanizim wujutqa kelmeywatidu. Derweqe, buningda siyasiy menpe'etlerning munasiwiti hemmini belgilep kétiwatidu. Yene kélip buningda mes'uliyet hemde menpe'etler bir-birige gireliship ketken bolghachqa qirghinchiliqni toxtitimiz, dégenlerge köpligen tosqunluqlarni peyda qiliwatidu. Shunga buningda biz barliq axbarat wastiliridin paydilinip qirghinchiliqqa qarshi sho'ar towlash bilenla cheklinip qalsaq, qirghinchiliqni toxtitishtiki zorluq méxanizimini hasil qilalmisaq u halda bu qirghinchiliq yene bir qétim körülüshi mumkin. B d t ning qirghinchiliqqa qarshi ehdinamiliride ‛qirghinchiliqqa da'ir tunji delil-ispat bayqalghan küni uninggha qarshi emeliy herketmu bashlinishi lazim‚ dep körsitilgen. Shunga hazirqi qirghinchiliqqa qarita tashqi dunya qolidin kélidighan barliq wastilardin paydilinip emeliy herketke ötmise, bir basquchqa kélip qaldi. Xelq'arada Uyghurlar heqqide ortaq sada chiqishqa bashlighan mushu peytte Uyghurlar üchün emeliy herketke ötmisek bu kéyinche mümkin bolmay qalidu.” 

Melum bolushiche, nöwette yéwélina ochab Uyghurlar duch kéliwatqan yéngi qirghinchiliq hadisisi heqqide mexsus eser yéziwatqan bolup, özining bu jehette azraq bolsimu insaniy burchini ada qilish arzusida iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.