Uyghurlar nopusining aziyishi xitay nopus qurulmisidiki özgirish bilen munasiwetlikmu?

Bir Uyghur ayal ghayib qiliwétilgen uruq tughqanlirining resimi bilen xitay konsulxanisining aldida.2021-Yili aprél, türkiye.

Xitay hökümiti élan qilghan sanliq melumatlargha qarighanda, xitayning nopus qurulmisi jiddiy özgirish xewpige duch kéliwatqan bolup, bu özgirish kelgüsi xitayda jiddiy iqtisadiy, siyasiy we ijtima'iy kirzislarni keltürüp chiqirishi mumkin iken.

Awstiraliyediki wiktoriye uniwérsitéti siyaset tetqiqat merkizining tetqiqatchisi péng shyujyenning “Söhbet” (The Conversation) zhurnilida élan qilghan xitayning nopus qurulmisidiki özgirish toghrisida yézilghan maqalisi axbarat wastilirida zor ghulghula qozghighan.

Maqalide körsitilishiche, shangxey ijtima'iy penler akadémiyesidiki bir guruppa tetqiqatchining mölcherige qarighanda, bu yil xitay nopusi 0.049 Pirsent aziyidiken.

Xitay hökümiti 2016-yili bir perzentlik bolush siyasitidin waz kéchip, baj kechürüm qilish we bashqa righbetlendürüsh tedbirliri arqiliq üch perzentlik bolushni yolgha qoyghan bolsimu, lékin xitay nopusidiki bu jiddiy chüshüshni tosup qalalmighan.

Xitay döletlik istatistika idarisining eng yingi melumatlirigha asaslan'ghanda, xitay nopusining tughush nisbiti 2021-yili 1.15 Pirsentke chüshüp qalghan.

Maqalide yene emgek yéshidiki nopusning yilliq otturiche töwenlesh nisbitining 1.73 Pirsent ikenliki, ishlepchiqirish ünümide téz ilgirilesh bolmisila, iqtisad körsetküchining dawamliq töwenleydighanliqi éytilghan.

Emgek küchining aziyishi seweblik kélip chiqidighan emgek küchi tennerxining téz sür'ette éshishi, xitaygha oxshash erzan emgek küchi bayliqigha tayan'ghan chong döletke nisbeten éghir iqtisadiy kirizis keltürüp chiqirishi mumkin iken.

Mutexessisler xitay nopus qurulmisidiki özgirishning xitay iqtisadigha chongqur tesir körsitidighanliqini, xitayning Uyghur we bashqa milletlerge qaratqan mejburiy emgek siyasitining xitayning künséri töwenlewatqan emgek küchi mesilisini hel qilish üchün tépilghan bir iqtisadiy istiratégiye bolush mumkinchilikini otturigha chiqarmaqta.

RFA/Azigh

Amérikaning boston shehiride olturushluq iqtisad penliri doktori qeyser mijit ependi ziyaritimizni qubul qilip, bu ehwalning xitay iqtisadigha körsitidighan tesiri toghrisida tepsiliy toxtaldi.

Xitayning nopus qurulmisidiki özgirish keltürüp chiqirighan eng chong mesililerdin birsi, nopusning qérilishishi we yashan'ghan nopusni béqish mesilisi iken. Mutexessisler 2080-yiligha barghanda xitaydiki yashan'ghanlar nopusning yashlar nopusidin éship kitidighanliqini mölcherlimekte. Maqalide körsitilishiche 2100-yili yashan'ghanlarni béqish meblighi xitay ishlepchiqirish omumiy qimmitining 20 pirsentini igileydiken.

Bu xitayning maliye xamchotigha intayin éghir yük bolup, xitay hökümiti kelgüside dölet iqtisadining xéli bir qismini yashan'ghanlarni béqish, parawanliq we sehiye qatarliq sahelerge qaritishqa mejbur bolidiken.

Yawropa Uyghur institutining bashliqi, jem'iyetshunasliq penliri doktori dilnur reyhan xanim bu heqte ziyaritimizni qubul qilip, nopus qurulmisidiki özgirish keltürüp chiqiridighan xitaydiki ijtima'iy mesililer toghrisida pikir bayan qildi.

Xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan qirghinchiliq siyasiti seweblik Uyghurlarning nopus qurulmisimu jiddiy rewishte özgiriwatqan bolup, uni xitay nopus qurulmisidiki özgirishlerning sewebliri bilen silishturghanda, mahiyet jehettin tüptin perqlinidiken.

Tetqiqatchi adriyan zénzning “Hamiledarliqtin saqlinish we mejburiy tughut cheklesh: xitay kompartiyesining Uyghurlarning tughulush nisbitini kontrol qilish herikiti” namliq höjjetlik doklatida, Uyghur nopusining shiddetlik aziyishida lagér we pilanliq tughut kontrolluqining négizlik rol oynighanliqi tekitlen'gen. Doklatta Uyghur aptonom rayoni 2017-yildin burun xitaydiki tughulush nisbiti eng yuqiri rayon bolsimu, lékin 2017-yildin bashlap bir yil ichide mezkur rayonning xitaydiki tughulush nisbiti eng töwen rayon'gha aylan'ghanliqi tilgha élin'ghan.

Mutexesislerning éytishiche, xitayning Uyghurlargha we xitayning ichkiy ölkilirige yürgüzgen siyasiti pütünley perqliq bolup, nupus qurulmisini siyasiy usullar arqiliq kontirol qilish we özgertish tirishchanliqi xitayning milletler siyasitidiki muhim istiratégiyelerning biri hésablinidiken. Bu xil nopus mesilisi keltürüp chiqarghan chongqur we keng da'irilik mesililer, xitayning siyasiy tüzülmisi we qurulmisighimu chongqur tesir körsitidiken.

Türkiyediki xitay ishliri mutexessisi memettoxti atawulla ependi ziyaritimizni qubul qilip, özining bu heqtiki qarashlirini anglighuchilar bilen oraqlashti. U, xitayning nupus siyasiti, bolupmu Uyghurlarning nopus qurulmisini özgertish urunushliri, xitayning Uyghurlargha qaratqan mejburiy emgek siyasitining siyasiy sewebliri toghrisida toxtaldi.