Америка дөләт хәвпсизликини иқтисадий мәнпәәттин үстүн қоюш қәдимини басқан

Алий тәтқиқатчи, америка дөләт мәҗлисиниң сабиқ ташқи ишлар мәслиһәтчиси җеффирий кейин (Geoffrey Cain) америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитети чақирған “хитай һөкүмитиниң техникилиқ мустәбитлики” темисидики гуваһлиқ йиғини сөзлимәктә. 2021-Йили 17-ноябир, вашингтон.

Америка өткән әсирдә сабиқ совет иттипақиниң тәһдитини бир тәрәп қилиш вә хитайни демократик дөләтләр сепигә қетиш үчүн хитай билән дипломатик мунасивәт орнатқан 50 йилдин буян, хитайға техника вә сода җәһәттә көплигән ярдәмләрни бәргәниди. Бу ярдәм таки сабиқ президент доналд трамп дәвригичә давам қилди, америкадин изчил нәп елип келиватқан хитай, трампниң чегра беҗини өстүрүш тәдбирини “хитайниң тәрәққиятини тосуш” дәп чүшәнди вә дәрһал америкадин интиқам елишниң койиға кирди. Әмәлийәттә ши җинпиң тәхт бешиға чиққандин башлап, америка билән риқабәтлишиш йолиға қарап маңған болуп, “америка чүши” гә қарши “хитай чүши” ни оттуриға қойған вә “америка башчилиқидики ғәрб дуняси чөкти, хитай башчилиқидики шәрқ дуняси йүксәлди” дегән идийәни базарға салғаниди. Хитайниң америкадин қалса 2-чоң иқтисадий гәвдә болушиға әгишип күчийиватқан һәрбий тәһдити, уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқи, ғәрб дунясиға қарши һалда русийә билән бирлишиши американи хитайдин һушяр болушқа вә хитай сияситини өзгәртишкә мәҗбурлимақта икән.

Җов байден һөкүмити американиң хитайға мәбләғ селишиға чәклимә қоюшта чоң бир қәдәм алған болуп, американиң техника вә иқтисадий җәһәттә йетәкчилик орнини сақлаш вә американиң дөләт хәвпсизликини қоғдаш үчүн американиң хитайға мәбләғ селишини башқуруш низамнамисини елан қилидикән. Бу низамнаминиң тәпсилати техи елан қилинмиған болсиму, әмма америка һөкүмитиниң юқири техника саһәсидә хитайға мәбләғ селишқа чәклимә қойидиғанлиқи мөлчәрләнгән.

Алий тәтқиқатчи, америка дөләт мәҗлисиниң сабиқ ташқи ишлар мәслиһәтчиси җеффирий кәйин (Geoffrey Cain) хитайға мәбләғ селишни чәкләш қәдиминиң хели бурунла бесилғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “нурғун кишиләр бу басқучтин кейинки нишанниң немә икәнликини билишкә қизиқиду. Чүнки мәқсәт-нишан көп болуп кәтти. 2019-Йилила трамп һөкүмити хитайға чәклимә қоюшни башлиған. Өткән йил 10-айдиму байден һөкүмити хитайниң йерим өткүзгүч ясаш иқтидари, йәни йерим өткүзгүчниң тәркиви қисми болған һалқилиқ хам әшя вә өзәк ясаш үскүнисигә чәклимә қойди. Буниңдики мәқсәт, хитайниң сүний әқил вә һәрбий қоралларға ишлитидиған йерим өткүзгүч ясаш вә лайиһәләш һәрикитини тосуш”.

4-Айниң 18-күни “сиясәтчи” торида елан қилинған мақалидә ейтилишичә, йиллардин буян җов байдин һөкүмити хитайға иқтисадий чәклимә қоюшта еһтиятчанлиқ қилип келиватқан болсиму, хитайниң техника вә һәрбий күч җәһәттә һәддидин ешишиға пурсәт бәрмәслик җәһәттә һәр икки партийәниң рәһбәрлири билән ортақ тонушқа кәлгән.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизи хәлқара тәртип вә хәвпсизлик мутәхәссиси раймонд ко американиң бу йеңи низамнамисидики чәклиминиң асасән юқири техника саһәсигә мәркәзләшкәнликини билдүрүп мундақ деди: “улар бу низам арқилиқ хитай иқтисадиниң ешишини чәклимәкчи әмәс, пәқәт мәлум саһәдә хитайниң қилмишлириға чәк қоймақчи. Униң ичидики бир муһим саһә хәвпсизликкә четилидиған вә яхши-яман мәқсәткә тәң ишлитилидиған техникилардур. Мәнчә пат йеқинда йолға қоюлидиған бу сода низами асасән юқири техникилиқ микро бир тәрәп қилғуч саһәсигә мәркәзләшкән”.

Америка һөкүмитиниң хитайға мәбләғ селиш низамнамиси әмәлийәттә америкадики чоң ширкәтләрни һөкүмәткә маслишип, дөләтниң алий мәнпәәтини қоғдашқа мәҗбурлайдиған мәмурий буйруқи болуп, хитайға мәбләғ салмақчи болған һәр қандақ ширкәт аввал өзиниң пилани вә тиҗарәт түрини һөкүмәткә мәлум қилидикән, бу арқилиқ юқири техника ширкәтлириниң йерим өткүзгүч өзәк, атом санаити, био-химийә қатарлиқ һалқилиқ саһәдә хитай билән сода қилиши чәклинидикән.

Әгәр американиң хитайға мәбләғ селишни башқуруш низами пәқәт юқири техника саһәси билән чәкләнсә, хитай бу техникиларни башқа дөләтләрдин елиш арқилиқ өз мәқситигә йетиши мумкин. Бу әһвалда америка немә үчүн хитайға мәбләғ селишни пүтүнләй чәклимәйду яки русийәгә бәргән иқтисадий җазани хитайғиму бәрмәйду? раймонд ко буниңға җавабән мундақ деди: “буниңда бир қанчә сәвәб бар; алди билән бундақ қилса дуня сода тәшкилатиниң низамнамисиға хилаплиқ қилған болиду. Әмәлийәттә америка мәзкур тәшкилатни қоллаватқан дөләт. Бу йәрдә пәқәт америкала хитайға иқтисадий чәклимә қоюватқини йоқ, у явропа вә асиядики дөләтләр билән бирликтә бу чәклимини қоюватиду. Американиң бу дөләтләр билән ортақ нуқтини тепиши вә һәмкарлишиши, хитайға биваситә кәң даирилик имбарго қойғинидин яхши”.

4-Айниң 20-күни, американиң малийә министири җанет йеллен (Janet Yellen) америкиниң хитай сияситидә зор бурулуш болидиғанлиқини, дөләт хәвпсизликини қоғдашни иқтисадий мәсилидинму муһим орунға қойидиғанлиқини билдүргән.

Җанет йеленниң билдүрүшичә, америка хитай билән болған мунасивәттә кишилик һоқуқ вә дөләт хәвпсизликини қоғдаш, сағлам иқтисадий мунасивәт орнитиш, дуняви мәсилиләрдә һәмкарлишиштин ибарәт үч нишанни оттуриға қойған.

Америка йәнә хитай армийисигә ярдәм берәләйдиған техникиларни асас қилип, хусусий пай һоқуқи вә тәвәккүл мәблиғиниң хитайға кетип қелишини чәкләшкә тәйярлиқ қиливатқан болуп, бултур бир қисим илғар йерим өткүзгүч вә өзәк ясаш үскүнилирини хитайға експорт қилишни чәклигән, бәзи тәһлилчиләр бу тәдбирниң хитай иқтисадиниң ешишини азайтидиғанлиқини оттуриға қойғаниди.

Йелен җенет йәнә америкиниң иқтисадий җәһәттә йәнила хитай билән риқабәтлишәләйдиғанлиқини, әмма сағлам риқабәтниң алдинқи шәрт икәнликини ейтқан.

Тәтқиқатчи җеффирий кәйин нөвәттә американиң бәзи саһәдә хитайға мәбләғ селишиға чәклимә қоюш билән хитайниң америкаға мәбләғ селишиға чәклимә қоюшниң параллел кетиватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “һазирқи мәсилә шуки, американиң миң җапада тапқан пуллири хитайға еқиватиду. Бирақ хитай бу пулни йеңи техникиларни тәрәққий қилдурушқа ишлитиватиду. Йәни мәбләғниң еқиши америкадин хитайғила болуватиду. Буни тәңпуңлаштуруш үчүн хитайниң америкаға мәбләғ селишиғиму йол қоюлмайду. Америка өз капиталини чәкләшкә муһтаҗ.”

Америка дөләт хәпсизлики мәслиһәтчиси җек салливан (Jake Sullivan) американиң гәрчә хитайдин пүтүнләй айрилмисиму, юқири техника саһәсидики риқабәт үстүнлүкини сақлиши керәкликини билдүрүп: “биз чоқум йерим өткүзгүч қатарлиқ илғар техника сәһәсидики йетәкчи орнимизни сақлишимиз керәк” дегән һәмдә америка сода министирликиниң бу йил 10-айда йеңи бәлгилимә чиқирип, хитайниң йерим өткүзгүч саһәсидики тәрәққиятини чәкләйдиғанлиқи һәққидики пәрзини оттуриға қойған.