Yimiriliwatqan “Dostluq” : yawropa ittipaqi we xitay munasiwitidiki yéngi yüzlinishler

Muxbirimiz eziz
2022.04.22
yawropa-ittipaqi-Ursula-von-der-Leyen-1 Yawropa ittipaqining re'isi ursula layin (Ursula Leyen) yawropa parlaméntida ötküzülgen, rusiyedin kömür import qilishni cheklesh yighinida soz qilmaqta. 2022-Yili 5-aprél,
AP

Ötken birnechche yilda barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqan amérika-xitay munasiwitidiki düshmenlik nöwette amérika bilen zich hemkarliq munasiwitide bolup kéliwatqan yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan munasiwitigimu tégishlik saye tashlawatqanliqi melum. Xitayning dunyadiki eng chong ishlepchiqirish zawuti süpitide dunyagha yéyiliwatqan siyasiy we iqtisadiy sahelerdiki tesiri yawropadimu xéli chongqur yiltiz tartqan idi. Emma rusiye-ukra'ina urushini chöridigen halda dunya weziyitide körülüwatqan yéngi özgirishler hemde diplomatiye sahesidiki dostluq munasiwitining tereqqiyati yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan ilgiriki dostluqining chak-chékidin bösülüshke qarap méngiwatqanliqini körsitishke bashlidi.

“Gas qulaqlar”

Dunya weziyitide tézdin otturigha chiqiwatqan bir qatar jiddiy mesililerni hemde pikir ixtilaplirini hel qilish meqsitide yawropa ittipaqi bilen xitay otturisida ötküzülgen 1-apréldiki yuqiri derijilik rehberler mejlisi yawropa ittipaqi bilen xitayning munasiwitide körülüwatqan yiriklishishni deslepki qedemde dunyagha namayan qildi. Ikki terep wekilliri otturisidiki bu tor mejliside yawropa ittipaqi we xitay rehberliri özlirining nöwettiki hemde kelgüsidiki munasiwitige da'ir mesililerni muzakire qilishni aldin békitken bolsimu, emma mejlis netijisiz axirlashti. Buninggha egiship amérika we yawropadiki köpligen axbarat wasitiliri bu qétimliq mejlis hemde uning netijisi heqqidiki köpligen obzor we mulahizilerni élan qildi.

Yawropa ittipaqining re'isi ursula layin (Ursula Leyen) yawropa parlaméntida ötküzülgen, rusiyedin kömür import qilishni cheklesh yighinida soz qilmaqta. 2022-Yili 5-aprél,

Yawropa ittipaqining tashqi ishlargha mes'ul bash emeldari josép borrél (Josep Borrell) mejlistin kéyin xitay hökümitining muzakire basquchida ukra'inadiki weziyet heqqide söz qilishni qet'iy xalimighanliqini tenqidlep: “Bu qétimqi mejlis rastini éytqanda, gaslarning bir qétimliq uchrishishi boldi” dep körsetti. Shuningdek xitay hökümitining özini bi'aram qilidighan toqunush heqqidiki gep-sözlerge qarita qulaqlirini yopurup, közlirini yumuwalghanliqini alahide tekitlidi. Buning bilen ikki terep munasiwitide körülüshke bashlighan dezlerning nöwette barghanséri zoriyiwatqanliqimu dunyagha melum bolushqa bashlidi.

Xitayning bu xildiki eng merkezlik témida söz qilishtin özini élip qéchishi yawropa ittipaqining re'isi ursula layin (Ursula Leyen) ning rusiyege imbargo élan qilghan döletler heqqidiki sözliridimu alahide eks etti. Bolupmu uning “Nöwette bu imbargo tedbirlirige awaz qoshqan döletler 40 tin ashti. Xitay bizning bu imbargo charilirimizge qoshulmighan teqdirdimu héchbolmighanda buninggha qarshi turmasliqi kérek. Eger xitay dawamliq halda moskwani herbiy jehettin qollisa xitayning yüz-abro'iy éghir zexmige duch kélidu” dégen sözliri yawropa ittipaqining xitay heqqidiki meydanini eng roshen ipade qilghan eng yéngi bayanat bolup qaldi.

Bu heqte söz bolghanda, “Karnigiy (Carnegie) xelq'ara tinchliqni algha sürüsh fondi” ning tetqiqatchisi filip lé korré (Philippe Le Corre) buningdiki köp qirliq ré'alliq heqqide toxtilip mundaq deydu: “Derweqe, bu qétimqi yawropa ittipaqi-xitay rehberlirining söhbet yighini hemde buningda héchqandaq bir ilgirileshning bolmighanliqi heqqide bek jiq gepler bolundi. Menmu bu qétimqi yighinni bekla ehmiyetsiz boldi, dep qaraymen. Chünki yawropa döletliri yighinda ukra'ina heqqidiki mesililerni sözlishishke tirishqan bolsa xitay tamamen bashqa témilarda gep yorghilatti. Yighindin kéyin ursula layinmu éniq qilip ‛bundin kéyin bu soda alaqisini dawam qildurushqa bolmaydu‚ dédi. Xitayning ukra'ina urushidiki meydanining özila ularning kim bilen bir septe turiwatqanliqini éniq körsitip berdi. Yene bir yaqtin yawropadiki köpligen döletlerning xitay heqqidiki chüshenchisi shinjang rayonidiki depsendichilik we zulumlar tüpeylidin hazir jiq özgirip ketti. Bularning hemmisi hazir yighilip yawropaning xitay heqqidiki selbiy chüshenchisini peyda qiliwatqan muhim mezmunlar bolup qéliwatidu. Shunga hazir yawropa ittipaqi xitayni téximu yaxshi chüshinishke hemde xitay bilen bolidighan alaqide ‍özige xas musteqil siyasetke muhtaj ikenlikini hés qilishqa bashlidi. Emma méningche xitay yawropaning ehwalini pütünley xata mölcherlewatidu.”

“Yaponiye iqtisad waqti” gézitining bu heqtiki obzorida éytilishiche, yawropa ittipaqining xitay bilen bolidighan kündilik soda pa'aliyiti 330 milyon yawro qimmitide bolup, rosiye bilen xitay otturisidiki kündilik soda qimmitining yüz hessisige toghra kélidiken. Gerche xitay hökümiti rosiyening ukra'inagha tajawuz qilishini biwaste herbiy yaki iqtisadiy yardem bilen temin etmigen bolsimu yene bir yaqtin ukra'inagha insanperwerlik yardimi bérish bilen birge rosiye bilen bolghan énérgiye, bixeterlik we soda munasiwitini téximu kücheytishke zéhin qoymaqta iken. Bu hal xitay rehbiri shi jinpingning bu qétimqi tor mejliside éytqan “Biz yenila mesilini söhbet arqiliq hel qilishni teshebbus qilimiz. Rosiyening qanunluq bolghan bixeterlik endishisige hörmet qilishni estayidil oylashmay bolmaydu” dégendek aqmas gepliridimu eks étidiken. Bu hal xitay hökümitining bu urushqa bolghan mewqesining yenila rosiye bilen oxshash ikenlikini wastilik halda körsitidighan bolup, rosiye bilen yawropa ittipaqi otturisidiki bu toqunushta xitayning rosiyege mayil ikenliki mana men depla ashkara bolmaqta iken. Yawropa ittipaqining nöwettiki eng esheddi düshminige bunche ashkare mayilliq bolush éniqla xitay bilen yawropa ittipaqining munasiwitini buzidighan eng muhim amil iken.

Siyasiy pikirlerdiki ixtilaplarning küchiyishi

Bu heqtiki obzorlarda körsitilishiche, ötken on nechche yil mabeynide yawropa itipaqi bilen xitay otturisidiki dostluq munasiwiti gérmaniye, fransiye, en'gliye qatarliq gholluq döletlerning xitay bilen bolghan iqtisadiy sahediki hemkarli'ishish munasiwitini boylap shaxlighan. Emma Uyghur diyaridiki qirghinchiliq we mejburiy emgek mesilisi hemde xongkong mesiliside xitay hökümitining mushtumzorluq siyasitini ijra qilishi qatarliqlar tüpeylidin bu döletlerning xitay heqqidiki siyasiy közqarashlirida yéqinqi mezgillerde zor özgirishler körülgen. Shuningdek bu tüpeylidin yawropa ittipaqigha eza döletler bilen xitay hökümiti otturisida rawrus pikir ixtilapliri peyda bolghan. Kéyinki waqitlarda litwa hökümiti teywen bilen bolghan alaqisini kücheytkende xitayning litwagha öktemlik qilishi, yawropa parlaménténing bir qisim ezalirigha xitayning jaza élan qilishi, bir qisim yawropa shirketlirining xitaydiki soda pa'aliyetlirining oxshimighan cheklimilerge uchrishimu bu xil yiriklishishke meydan hazirlighan. Bu heqte söz bolghanda filip lé korré nöwettiki siyasiy weziyetning ikki terep munasiwitini éghir derijide buzup bolghanliqini, emma buningda yenila bezi muresse amilliriningmu mewjut ikenlikini tekitleydu.

“Biz dep kéliwatqan ukra'inadiki urush bu undaq addiy we kichik weqe emes. Bu bek muhim hadise idi. Emma xitay yenila yawropa ittipaqining rosiyege jaza élan qilishi we uni ijra qilishigha tosqunluq qiliwatidu. Mushuning özila aliqachan yawropa ittipaqini xitaygha qarshi meydan'gha ittirip boldi. Gerche hazir ikki terep söhbetliship hel qilishqa tégishlik nurghun mesililer mewjut bolsimu méningche ikki terep munasiwitini hazirche téxi ada-juda bolush derijisige bardi, dégili bolmaydu. Buni amérika-xitay munasiwitining hazirqi sewiyisigimu sélishturghili bolmaydu. Emma ikki terep otturisidiki iqtisadiy alaqide ehwal emdi ilgirikidek ‛da'imliq soda alaqisida bolush‚ derijiside bolmasliqi mumkin. Yawropa elliri xitayning waba mezgilidiki ishlarni bir yaqliq qilish usulidinmu éghir narazi boluwatidu. Xitay bolsa yéqindin buyan özlirining meblegh sélish heqqidiki kélishim maddilirigha boysunushni xalaydighanliqini bildüriwatidu. Emdi gep yawropa ittipaqining özliri egishiwatqan qimmet qarishi we tüp pirinsiplargha qanchilik mustehkem egishelishide qaldi. Pirinsipalliq diplomatiye pa'aliyetliride yawropa ittipaqi we yawropa parlaménti xitayni öz ichige alghan xelq'araliq kélishimlerni qaytidin tengshimekchi boluwatidu.”

Filip lé korréning qarishiche, yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetning bu qeder yirikliship méngishida yawropa ittipaqigha eza döletlerning xitay zor küch bilen ijra qiliwatqan “Bir belwagh bir yol” qurulushining yawropagha körsitiwatqan tesiridin endishe qilishimu muhim rol oynighan. Bolupmu xitayning bu qurulushni chöridigen halda yawropadiki soda pa'aliyetliride hemkarliq we muresseni inkar qilish mewqeside ish körüshi yawropa ittipaqining “Xitay kelgüside téxnologiyelik rehberlikni istigüchi riqabetchi we bashqiche shekildiki hökümet modélini teshwiq qilghuchi sistémiliq reqib” dep xulase chiqirishigha seweb bolghan. 2021-Yili may éyida yawropa ittipaqining xitaygha meblegh sélish kélishimini tonglitip qoyushi bolsa ene shu xil endishilerning eng zor derijidiki ipadilinishi sheklide otturigha chiqqan.

Xitayning meydani

Mutexesislerning ortaq qarishiche, nöwette yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetning buzulushqa qarap méngiwatqanliqi xitay üchünmu sir emes iken. Shuning üchün xitayning yawropani yamanlishi herqachan ularning amérika düshmenliki qarishi bilen chemberches baghlinip ketken halda otturigha chiqmaqta iken.

“Asiya siyasiti” gézitining 19-apréldiki obzor maqaliside körsitilishiche, latwiyediki riga uniwérsitétining proféssori una aléksandéra (Una Aleksandra) bu mesilide xitayning yawropa bilen amérika hökümitini bir tayaqta heydewatqanliqini alahide tekitligen. Uning qarishiche, yawropa bixeterlik mesililiride zor derijide amérikigha tayinidighan bolup, xitay yawropa ittipaqini “Özining musteqil istratégiyesi yoq. Shunga ular NATO arqiliq amérika hökümitige tayinidu” dep qaraydiken. Emma ré'alliqta yawropa ittipaqining xitay bilen munasiwitining buzulushqa qarap méngishi amérika-xitay munasiwitining buzulushigha egeshgenlik emes, eksiche xitayning özi peyda qiliwatqan mesililer hemde ukra'ina urushigha xitayning tutqan meydani qatarliq seweblerdin bolghan iken.

Yene bir yaqtin xitay üchün alghanda yawropa ittipaqi chet'el meblighini élip kirish we towar ékisport qilishtiki bek chong menbe hésaplinidiken. Shundaq bolghaniken, milliy ishlepchiqirish omumiy qimmitini dawamliq ashurushning koyida boluwatqan xitayning bundaq chong menbe bilen aldirap esheddiy reqiblerdin bolup kétishimu éhtimaldin yiraq iken. Obzorda yawropa ittipaqi tashqi ishlar komitéti qarmiqidiki asiya ishliri bölümining diréktori janka ortél (Janka Oertel) ning sözliridin neqil élinip “Yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetning kelgüside qandaq bolushi xitayning ukra'inadiki urushqa qandaq meydan tutushi bilen zor derijide munasiwetlik, déyilidu.”

Melum bolushiche, xitay hökümiti hazirghiche rosiyege qaritilghan türlük imbargo charilirige qarshi turiwatqan bolup, ‍ularning yéqin kelgüside bu mesilide rosiyege qarshi chiqishi éhtimaldin bekla yiraq iken. Xitayning bu mesilidiki jahilliqigha qarita köpligen mutexessisler “Xitay buni dawam qilduriwerse choqum burnigha yeydu” dep qarimaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.