Mutexessisler: gherb dunyasining xitay aldidiki saddiliqini tügitidighan waqti keldi

Xitay re'isi shi jinping rusiye prézidénti wiladimir putin bilen körüshti. 2023-Yili 21-mart, moskwa, rusiye.

Ukra'ina urushi dawamlishiwatqan bu mezgilde xitay rusiye bilen birliship yawropagha tehdit shekillendürüwatqan bolup, yawropa döletliri buninggha taqabil turushta amérika bilen hemkarlishishning muhimliqini bilsimu, xitay bilen muresse-madara qilish, hetta sodida dawamliq hemkarlishish koyida yürmekte iken. Xitayning rusiye bilen birlikte yawropaning teqdirini, hetta dunya tertipini özgertishke urunushi amérikining hoshyarliqini östürgen bilen, yawropa döletliri yenila teley sinash halitide turmaqta iken.

Xitay kompartiyesi sékrétari shi jinping 3-qétim textke chiqqandin kéyin gérmaniye bash ministiri shultiz we firansiye prézidénti makronning ilgiri-axir bolup xitayni ziyaret qilishi, makronning firansiyege qaytish sepiride “Amérika bilen xitay otturisidiki jédelge kirmeymiz, teywen mesiliside xitayning ishigha arilashmaymiz” dep ipade bildürüshi bu döletlerning xitayni yenila “Puli bar, küchi bar chong dölet, uningdin ayrilishqa bolmaydu” dep qaraydighanliqini, rayon we dölet menpe'etige kelgende amérikani bir yaqqa qayrip qoyidighanliqini körsetkenidi.

6-Ayning 8-küni, en'gliyede chiqidighan “Iqtisadshunas” heptilik gézitide élan qilin'ghan “Gherb ellirining xitay aldidiki saddiliqining axirlishishi” namliq maqalide körsitilishiche, gherbtiki démokratik döletler eger xitay kompartiyesining mahiyiti we esli meqsitini, yeni özini dunyada eng ilghar we qudretlik küchke aylandurup, dunyagha xoja bolush gherizini bilmey, özini aldap yürüwerse xitay axir ghelibe qazinidu.

Maqale aptorining közitishiche, yéqinda “Stokholim xitay munbiri” yighinida jem bolghan amérika-yawropa emeldarliri, tetqiqatchiliri we soda sahesidikiler xitayning ukra'ina urushida hergiz “Tinchliq elchisi” bolalmaydighanliqi, belki rusiye bilen birliship yawropagha tehdit salidighanliqidin ensireshke bashlighan. Ukra'ina hökümiti shi jinpingning tinchliq söhbiti ötküzüshini ümid qilghachqa, yawropa xitayning ukra'ina urushini axirlashturush we urushtin kéyin ukra'inani qayta qurush ishlirida öz rolini jari qilduridu dep oylighan؛ emma xitay emeldarliri ukra'ina urushini “Natoning sherqqe kéngiyishining aldini alghanliq” dep qaraydighanliqini bildürgen؛ yawropa döletliri buningdin xitayning kelgüside yawropa, hetta dunya tertipini özgertish gherizi barliqidin bi'aram bolghan.

Maqalide körsitilishiche, yawropa terep xitaydin ensirewatqanda, amérika yenila ümidwar haletni saqlighan, jow baydén hökümiti dunyaning her qaysi jayliridiki ittipaqdashliri bilen hemkarliship, xitaydin ghalib kélidighan küchlük siyasiy irade, iqtisadiy menbe, herbiy küch we diplomatiye arqiliq hazirqi dunya tertipini qoghdimaqchi bolghan. Emma bu ittipaqdash döletler xitayning xirisigha taqabil turushta idé'ologiye, qimmet qarash jehette amérika bilen bir septe tursimu, iqtisad we diplomatiye jehette öz aldigha yol tutushqa hérismen bolup, firansiye bilen gérmaniyening meydani buni ispatlap bergen. Amérikining özimu xitaydin iqtisadiy jehettin ayrilalmighan, tésla, JP Morgan qatarliq amérika shirketliri xitaygha qatrashqa bashlighan bu ehwalda, jow baydénmu yawropani xitaygha birlikte taqabil turushqa qayil qilalmaydiken.

Amérika CNBC xewer qanili 12-iyun bergen xewerde éytilishiche, amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkénning bu hepte xitayni ziyaret qilidighanliq xewiri chiqqandin kéyin, sin'gapor bu ikki döletning munasiwitining yaxshilinishigha bolghan tileklirini bildürgen.

Hazir dunyada xitay bilen amérika munasiwetlirining buzulushi dunyawi xaraktérlik apet dep qariliwatqan bolup, buninggha asasen xitay diplomatliri “Chong döletlerning mes'uliyiti” dégen ibarilerni qollinishqa bashlighanidi.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor (Anders Corr) xitayning hazir xelq'aragha küch körsitishke bashlighanliqi we buning xetiri heqqide mundaq deydu: “Amérikadiki siyasiy mesile shuki, biz xitayning künséri küchiyishidek bir éqin'gha egiship kétiwatimiz. Xitay küchlinip eng axirida amérika, yawropa we yaponiyening ornini élishi mumkin. Eger biz hazir heriket qollanmisaq, xitay bilen rusiyedin iqtisadiy alaqimizni üzmey bundaq boshangliq qiliwersek passip halgha chüshüp qalimiz. Xitay bilen rusiye, iran, shimaliy koréye, süriye, wénsu'ila qatarliq döletler goya térrorchilar yaki qara guruh hakimiyetlirige oxshaydu, dunyada némini xalisa shuni qilidu, ularda qanun, exlaq, démokratiye yoq. Shunga ularning métodini, némishqa shundaq qilidighanliqi we qiliwatqanliqini chüshinish tes, mana bu bizdiki saddiliqning bir sewebi. Xitay bilen rusiyediki diktatorlar bek achközliship ketti, bu achközlük heddidin éship, bu ikki dölettiki bayliqqila emes, pütün dunyadiki bayliqqa köz tikidighan derijige yetti”.

Xitayning ikkinchi chong iqtisadiy gewdige aylinishi we “Bir belwagh bir yol” qurulushi arqiliq tesir da'irisini kéngeytishi xitayni asiya, afriqa döletliridila emes, gherb elliridimu sel qarighusiz bir küchke aylandurghan bolup, gherb dunyasi “Xitay bolmisa soda bolmaydu” deydighan halgha kélip qalghan, teminlesh zenjiride xitaygha baghlinip qalghan, mejburiy emgekni üzül-késil cheklesh emelge ashmighan.

Maqalide éytilishiche, gherb ellirining xitaydin ayrilalmaydighan hem xitaydin ensireydighan ziddiyetlik haliti bir mezgil dawamlishidu. Amérikadiki analizchi gordon changning qarishiche, xitayning bügünkidek küchlinishi gherb ellirining yardimidin kelgen, xitay ajizlighanda yenila gherbke tayinidu, emma hazirqidek gherb düshmenliki dawamlashsa, xitay axirqi meqsitige yételmeydu. U mundaq dédi:

“Eger chet'elning meblighi, pen-téxnikisining yardimi bolmighan bolsa, xitayning islahat-échiwétishtin buyanqi 40 yilliq iqtisadiy güllinishi, atalmish xitay möjizisi emelge ashmighan bolatti. Bügünki kündimu chet elning yardimi bolmisa xitay meghlup bolidu. Chünki shi jinpingning qattiq qol kommunizm siyasiti xitayni xata yolgha bashlawatidu. Xitay hazir özining küchige tayinipla qudretlik dölet bolalmaydu, belki chet'el meblighige téximu köp tayinidu. Eger chet'elning yardimi dawamlishiwerse, xitayda kommunizm axirlashmaydu. Yeni hazir tésla, alma we bashqa yüzligen chet'el shirketliri kommunist xitay hakimiyitini yölewatidu. Menche, chet'el shirketliri xitaydin ayrilidu, chünki shi jinpingning chet'el düshmenliki siyasiti ularni xitaydin qoghlaydu. Andin chet'el hökümetlirimu xitaydiki shirketlirini xitaydin chékinishke buyruydu”.

Maqalide körsitilishiche, eger amérika we yawropa döletliride öz menpe'etini qoghdash éqimi kücheyse, xitay bilen riqabetlishish nahayiti asanla hemkarlishishqa özgirip kétidu. Jow baydén amérika shirketlirige étibar bérish siyasitini qollinish arqiliq xitay bilen riqabetleshse, yawropa döletliri hemmini qayrip qoyup xitay bilen hemkarlishishi mumkin. Mesilen, gérmaniye mashina sana'iti éléktrliq mashinilarni tereqqiy qildurushta xitay bilen hemkarlishishi, hetta tésla bilen riqabetke chüshüshi mumkin.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizidin doktor raymond ko hemkarliq we riqabet mesilisini hel qilish qiyin bolghan ziddiyetlik mesile dep

Chüshendürüp mundaq dédi:

“Baydén hökümiti xitay bilen bolghan munasiwitini hemkarliq we riqabet ichide dawamlashturushqa tiriship keldi. Halbuki bundaq qilish tes. Chünki bir yaqtin hemkarliship, bir yaqtin riqabetleshkili bolmaydu. Hemkarliq sahesi riqabet sahesini cheklep qoyidu. Bu nahayiti tebi'iy we chüshinishlik ehwal. Eger gherb döletliri ayrim iqtisadiy menpe'etlirini dep birlik hasil qilalmisa, xitay iqtisad we istratégiye jehette közligen meqsitige yétidu. Shunga amérikining xitaygha bolghan mu'amilisi jiddiy özgiriwatidu, eger shundaq bolsa, amérika shirketliri dölet ichidiki qarshiliq, bolupmu iqtisadiy mesililer tüpeylidin xitayda dawamliq soda qilishta qiynilidu”.

Maqalining axirida mundaq déyilgen: “Ukra'ina urushi shuni qayta ispatlidiki, amérika gherb ellirining xewpsizlikini qoghdashta kem bolsa bolmaydighan shérik. Amérika yawropagha yardem bérish arqiliq, yawropa ittipaqini teywen we hindi-tinch okyan rayonidiki xewpsizliki we siyasiy menpe'etini qoghdashqa chaqirdi. Bu ayda ötküzülgen asiya xewpsizlik munbiri “Shangrila di'alogi” da sözge chiqqan xitay bayanatchisi yawropaliqlargha: “Silerning asiya üchün qilalaydighan eng yaxshi ishinglar héchnéme qilmasliq” dédi؛ meqset dost qazinish emes, belki amérikining shériklirini qorqutup, jow baydénni arqigha yandurush. Shi jinpingning keskin gepliri gherbliklerning saddiliqini bildürüp qoydi. Eger chet'ellikler xitaygha aldirap ishinish bilenla qalmay, ümidini yoqatsa, xitay buni ghelibe dep bilidu”.