Xitayning démokratik döletke aylinishi mumkinmu?

Xitay kommunist hakimiyitining pütün dunyagha körsitiwatqan tesiri we tehditi kücheygendin kéyin, siyasiy analizchilar “Amérikaning xitayni démokratik döletke aylandurush we uni yéngi dunya tertipige kirgüzüsh pilani meghlup boldi” dep qarap kelgenidi, derweqe hazir shi jinpingning hökümranliqidiki xitayda kompartiyening mutleq nopuzini tiklesh, buning üchün démokratiye yoligha emes, mustebitlik yoligha méngishning asasiy éqimgha aylan'ghanliqi, “Xitay chüshi” ni emelge ashurup, xitayning chong döletlik orni we xitay milletchilikini ulughlash shamilining ewj éliwatqanliqi, shundaqla xitayning rusiye bilen birliship yéngi dunya tertipi ornitishqa urunuwatqanliqi melum.

Xitayda démokratiye ezeldin müjmel uqum bolup, xitay kompartiyesi uni öz mentiqisi boyiche sherhiylep kelgen. Hetta bezi xitay ziyaliyliri “Gherbning démokratiyesi xitaygha mas kelmeydu” dégen köz qarashni bazargha salghanidi. Ötken esirning 80-yillirida xitayda bash kötürgen démokratiye éqimi 1989-yildiki oqughuchilar herikiti arqiliq yuqiri pellige kötürülgen bolsimu, xitay hökümiti teripidin qanliq basturulghanidi. U dewrdiki xitay yashlirida démokratiye éngi kücheygen bolsa, shi jinping dewridiki yéngi ewlad xitay yashlirida xitay milletchiliki we jahan'girlik éngining peydin pey küchiyiwatqanliqi körülmekte.

Amérika “Tashqiy siyaset” zhurnili yéqinda élan qilghan “Amérikaning nishani démokratik xitay bolushi kérek” namliq maqalide, eger amérikaning xitay heqqide choqum bir nishani bolmisa, xitaygha qaratqan uzaq mezgillik istratégiye we siyasetliride qaymuqush kélip chiqidighanliqi otturigha qoyulghan. 1989-Yil yüz bergen “4-Iyun tyen'emnén weqesi” arqa körünüsh qilin'ghan bu maqalide, amérikaning xitayni démokratik döletke aylandurush tirishchanliqi meghlup bolghan bolsimu, bu nishandin waz kechmesliki kérekliki tekitlen'gen.

Maqalide körsitilishiche, amérikaning siyaset belgiligüchiliri kommunist xitayning tehditige taqabil turush bilen birge, amérikaning hergiz xitay xelqi bilen düshmenleshmeydighanliqini ochuq bildürüshi kérek. Yeni xitay kompartiyesi bilen xitay xelqige ayrim mu'amile qilishi kérek. Xitay kompartiyesi buninggha jan-jehli bilen qarshi tursimu, özlirini xitay puqralirining wekili qilip körsetsimu؛ basturulghan, ézilgen xelq buninggha ishenmeydu. Emma kompartiyege egishidighan milletchi xitaylar mustebit tüzümni himaye qilishi, buning üchün démokratiyeni qurban qilishi mumkin. Xitay kompartiyesining 80 milyondin köp ezasi ene shundaq ang bilen terbiyelen'gen we xitayning hakimiyet qatlimidin orun alghan. Ularni démokratik anggha keltürüsh amérika üchün nahayiti qiyin sinaq.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang xitay kompartiyesi yoqalmighiche, xitay xelqining démokratiyege érishelmeydighanliqini bildürüp mundaq deydu:

“Men shuninggha ishinimenki, xitay xelqi démokratiyege muhtaj. Emma shi jinping hazir ularni mustebitlik bilen bashqurmaqta hem ulargha mutleq boysunush idiyesi singdürmekte. Buninggha xitay xelqi amalsizdek körünidu. Emma xitay jem'iyitide naraziliq bar. Buni biz ötken yilning axirida yüz bergen zor kölemlik namayishlardin we xitaydin ayriliwatqan xitaylarning köpiyiwatqanliqidin bileleymiz. Bolupmu sheherdiki yashlar arisida chüshkünlük éghir. Xitay iqtisadining chöküshige egiship, xitay kompartiyesimu weyran bolidu؛ kommunist xitayning hökümranliqini axirlashturghandila, xitay puqraliri özige özi xoja bolalaydu”.

Maqalide qeyt qilinishiche, mustebitlik, milletchilik we iqtisadiy monopolluq xitay kompartiyesining dunya qarishigha ornap ketken nersiler؛ amérika siyasetchiliri xitay rehberlirini uningdin waz kechtürüshning amalini tépishi kérek؛ normal söhbet we uchrishishlar bilen buni emelge ashurimen déyish saddiliq. Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bu heqte mundaq deydu:

“Biz xongkongda néme ish bolghanliqini körduq. Xitay hökümiti xongkongda démokratiye telep qilish namayishini qollighanlarni yighiwélish lagérigha solap, méngisini yuyuwatidu؛ ularni ‛qedemlep marsh‚qa mangghuzup, xitay kompartiyesining ular ishenmeydighan xitabnamisini yadlawatidu. Ulardin köpliri lagér yaki türmidin chiqqan teqdirdimu partiyening sizghan siziqidin chiqmasliq kéreklikini bilidu. Tyen'enméin meydanida üch kishi bir yerge topliship qalsimu, saqchi kélip parakende qilidu. Shunga démokratik namayish bilen xitayni özgertish nahayiti tes. Xitayni démokratiyelishishke qistash üchün bizge yardem kérek, yeni bashqa döletler bilen birliship xitaygha téximu éghir iqtisadiy jaza bérishimiz, shi jinpingni sotqa tartishimiz, pütün dunyani xitayning qilmish-etmishlirini téximu éniq körüp yételeydighan qilishimiz kérek”.

Maqalide éytilishiche, 2000-yil amérika prézidénti bil kilinton otturigha qoyghan “Xitay xelqini téximu échiwétilgen we erkin dunyagha élip kirish” chaqiriqi meghlup boldi. Emma amérika hökümiti “Tamamen meghlup bolduq” dep oylimasliqi, xitay xelqige yenila ümid bérip turushi kérek. Mana bu amérikaning menpe'eti we qimmet qarishigha uyghun kélidighan birdinbir usul. Emeliyette, xitayning démokratiyelishish mesilisige amérikala emes, pütün dunya diqqet qilidu, mesilen, ötken yilning axiridiki “Aq qeghez inqilabi”, mejburiy emgek mehsulatlirini import qilishni cheklesh qatarliq mesililer dunyaning diqqet nuqtisigha aylan'ghan mesililerdur.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat ornining istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko mundaq deydu:

“Aptor bu maqaliside, amérikaning xitaydin qandaq ümid kütidighanliqini, xitaygha démokratiye yaki mustebitlik nuqtisidin mu'amile qilishigha bashqa döletlerningmu diqqet qilidighanliqini tilgha alghan. Men gerche xitayni haman bir küni démokratiyelishidu dep qarisammu, hazir qolliniliwatqan siyasetler démokratiyeni asas qilmaydu. Xitaydiki démokratiye heqqide ümid bar, emma emelge ashurush nahayiti qiyin. Méningche, barliq ümidni xitayning démokratiyelishishige baghliwalmasliq kérek, emma uni uzaq muddetlik nishan qilishqa bolidu. Eger amérika xitayning démokratiyelishish mesilisige köngül bölse, dunyadiki bashqa döletlernimu nezerge élishi kérek. Dunyada peqet amérika bilen xitayla yoq, bashqa döletlermu bar, shunga bu mesilini xelq'ara usulda bir terep qilishimiz kérek”.

Tinchliq, démokratiye we erkinlik pütün dunyaning asasiy éqimigha aylan'ghan bügünki künde xitay tarixning tetür yönilishige qarap kétiwatqan bolup, ichki qisimda Uyghur qatarliq milletlerge qirghinchiliq élip barsa, xelq'arada rayon tehditi shekillendürmekte. Démokratiye bilen mustebitlik, kishilik hoquqni qoghdash bilen irqiy qirghinchiliq otturisida keskin küresh boluwatqan bügünki dunyada, qaysi terepning ghelibe qilishi insaniyetning teqdirini belgileydighan muhim amil bolup turmaqta.