Худсон институти: “хитай дунядики демократийә вә әркинликкә хирис қилмақта!”

Хитай компартийәсиниң баш секретари ши җинпиң барлиқ чоң һоқуқларни өз қолиға мәркәзләштүргәндин кейин хитай дөлитиниң тәсирини ташқи дуняға кеңәйтиш үчүн иқтисадий вә сиясий җәһәттә ғайәт зор дәсмайә сәрп қиливатқанлиқи мәлум. Болупму хитай компартийәси мәркизий комитетиға биваситә қарашлиқ мәркизий бирликсәп бөлүми ши җинпиң һакимийәтни игилигәндин кейин бирақла зор имтиязларға вә һоқуқларға игә болушқа башлиған.

Шуниң билән биргә мәркизий бирликсәп бөлүминиң биваситә “қоманданлиқи” да хитайниң сиясий, мәдәнийәт вә сода саһәсини нишан қилған һалда ғәрб дунясиға өз тәсирини кеңәйтиши тездин ишқа ешишқа башлиған. Дәл мушу мәсилиләрниң бүгүнки әркин дуня үчүн қандақ зор тәһдит вә хәтәрләрни елип келидиғанлиқини муһакимә қилиш үчүн вашингтон шәһиридики “худсон ақиллар мәркизи” билән “әркинлик сарийи” ниң ортақ саһибханилиқида 24-өктәбир күни “хитайниң дуняви миқяста демократик әркинликкә хирис қилиши” темисидики муһакимә йиғини ечилди.

Муһакимә йиғининиң ечилиш мурасимида алди билән худсон ақиллар мәркизиниң рәиси, шуниңдәк америка радийо-телевизийә ишлирини башқуруш мудирийәт һәйәт гурупписиниң рәиси кеннес вейнстен вә әркинлик сарийиниң рәиси майкил абрамовиз айрим-айрим сөз қилди. Болупму рәис кеннес вейнстен өз сөзидә бирнәччә һәптә илгири америкиниң муавин президенти майк пәнсниң дәл мушу мәркәздә америка-хитай мунасивити һәққидә сөз қилғанлиқини, шу вақитта хитайниң демократик дуняға қандақ тәһдитләрни пәйда қиливатқанлиқи, шундақла америкиниң сайлам ишлириғичә қол тиқиватқанлиқи алаһидә тәкитләнгәнликини әсләп өтти. Шуниңдәк йеқиндин буян худсон мәркизидики бир қисим хадимларниң хитай һәққидики издинишлири җәрянида бу һадисиләрниң көпләп ашкара болуватқанлиқини тәкитлигәч, уйғурларниңму бу һадисиләрниң қурбани болуп кетиватқанлиқи, болупму йеқиндин буян бир милйон кишиниң лагерларға қамилиши мәлум болуватқанлиқи, буниң болса инсанийәт дуч келиватқан инсан һәқлири саһәсидики әң зор паҗиәләрдин болуп қалғанлиқини билдүрди. У йәнә йеқинда дәл мушу мәркәздә өткүзүлгән муһакимә йиғинида уйғур сиясий паалийәтчи рошән аббасниң һаммиси вә һәдисиниң лагерға елип кетилгәнликидин хәвәрдар болғанлиқини, рошән аббасниң америкидики инсан һәқлири паалийити үчүн бу хил қурбан беришләргә дуч келиштәк паҗиәдин хитайниң дуняға қандақ мүшкүлатларни елип келиши мумкинликини көрүвалғили болидиғанлиқини ейтти.

Шуниңдин кейин биринчи басқучлуқ муһакимә башланди. Риясәтчи каролийн барсоломев алди билән сөз елип хитайниң һазирқидәк ташқи дуняға өз тәсирини кеңәйтиш һәрикитиниң омуми әһвалиға қарап чиқиш һәмдә буниңға қарши немиләрни қилиш мумкинлики һәққидә тохталди.

Шуниңдин кейин бу басқучтики мутәхәссисләр асаслиқи хитайниң иқтисадий җәһәттин қудрәт тапқандин кейин, дуняниң башқа җайлирида рояпқа чиққандәк әркинлик вә демократийәгә меңишниң орниға мустәбитлик вә диктаторилиққа йүзләнгәнликини, нөвәттә бу хил йүзлинишниң хитай биләнла чәклинип қалмастин хитайниң бирликсәп бөлүминиң рәһбәрликидә дуняниң һәрқайси җайлириға, җүмлидин явропа, латин америкиси вә америкидики хитай муһаҗирлириниң васитисидә шу җайларға “експорт” қилиниватқанлиқи нуқтилиқ баян қилинди.

Иккинчи басқучлуқ муһакимә бүгүнки йиғинда һәммидинму бәк кишиләргә йеңилиқ болуп туюлди. Әркин асия радийосиниң баш иҗраийә тәһрири бай фаң риясәтчилик қилған бу бөләктә хитай компартийәсиниң чәтәлләрдә, болупму демократик әлләрдә сиясийонларни, содигәрләрни, илим-пән органлирини, ахбарат васитилирини нишан қилған һалда паалийәт қиливатқанлиқи нуқтилиқ муһакимә қилинди. Бай фаң бу тоғрилиқ сөз қилип, хитай һөкүмитиниң бу хил “сүзгүч” селиш усулиниң хитай тәвәсидики һәрқайси ахбарат васитилиридә изчил давам қиливатқанлиқини, буниң һазир чәтәлләргә кеңийиватқанлиқини, буниң типик мисали қатарида әркин асия радиоси мухбирлириниң уйғур дияридики уруқ-туғқанлириниң улар ишлигән хәвәрләр үчүн лагерларға мәһкум болуватқанлиқини сөзләп өтти.

Бу бөләктики мутәхәссисләрдин әркинлик сарийиниң хадими сараһ кук, “вашингтон почтиси” гезитиниң мухбири җош рогин, “хитай рәқәмлик вақти” ториниң саһиби шяв чяң қатарлиқлар сөз қилип, хитай компартийәси вә хитай һөкүмитиниң ғайәт зор мәбләғ сәрп қилип бәдилигә ғәрб дунясидики идийәви системини өзгәртишкә урунуватқанлиқи, уларниң ақиллар амбири, академийәләр, гезит-журналлар вә башқа ахбарат васитилирини демократийәгә қарши сөзләш вә ойлашқа риғбәтләндүрүватқанлиқини баян қилди.

Чүшлүк тамақ арилиқида биз бу қетимқи муһакиминиң мутәхәссислиридин сараһ билән сөзләштуқ һәмдә униңдин нөвәттә пүтүн дунядики ахбарат васитилиридә уйғурлар һәққидә гәп-сөзләр болуватқанлиқини, буниң хитай һөкүмити йолға қоюватқан мушу хил дуняви хирис билән қандақ бағлиниши барлиқини соридуқ. У бу һәқтә тохтилип мундақ деди: “хитай һөкүмити һазир шинҗаңда болуватқан ишлар тоғрилиқ дуняниң ағзини япмақчи болуватиду. Әмма бу ишлар әксичә техиму көп кишиләрни бу хил қабаһәт тоғрисида сөзләшкә үндәватиду. Һазир хәлқара җамаәт, мухбирлар, алимлар арқиму арқидин бу һәқтики әһвалларни ашкарилаватиду. Буниң билән хәлқара сиясәттиму шуниңға мас өзгиришләр оттуриға чиқти. Буниң билән бу һал юқири дәриҗилик һөкүмәтләрниң музакирисигә қоюлуп, бу әһвалға қарита тегишлик җаза қоллиниш тәкитлинишкә башлиди. Мәсилән, йеқинқи мәзгилләрдики ‛йәр шари магнетиски қануни‚ ни тәтбиқлаш мәсилиси әнә шу тәриқидә оттуриға чиқти. Мушу хил йеңи әһвалларниң оттуриға чиқишида алди билән бир қисим уйғурлар көкрәк керип оттуриға чиқти һәмдә өзлириниң паҗиәлиридин ғәрб мәтбуатлирини хәвәрдар қилди. Буниң билән ғәрб дунясиму хитайниң бу хил қилмишлириға сүкүт қилишни рәт қилишқа башлиди. Бир қисим кишиләр өзлириниң виза алалмаслиқтәк ақивәткә қелишини ениқ билсиму йәнила уйғурлар дуч келиватқан қабаһәткә қарши сөзләшни әла билишкә башлиди. Буниң өзи әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң бу ишларни йәң ичидила биртәрәп қилмақчи болушиға вә ахбарат йүзигә чиқармаслиқ урунушиға қарши турушниң бир үнүмлүк мисалидур.”

Бүгүнки йиғинда пикир қилған мутәхәссисләрдин бесаний ибраһимян узун йиллардин буян “чәтәл сиясити” вә “күндилик җаниварлар” қатарлиқ гезитләрниң мунәввәр мухбирлиридин болуп ишләп кәлгән кишиләрниң бири иди. У бу һәқтә өз қаришини билдүрүп мундақ деди: “хәлқарада уйғурларни һимайә қилиш хаһишиниң оттуриға чиқиши яки шундақ бир һадисиниң мәвҗут болушиниң асаслиқ сәвәби дәл хитай компартийәси вә униң сиясәтлири. Әслидә ишлар бу тәриқидә болмиса яхши болатти. Әслидә хитай компартийәси уйғурларни қоллайдиған, улар билән инақ яшиғили болидиған бир җәмийәт қуруп чиқалайтти. Әгәр шундақ болған болса мән хитай компартийәсини қоллиған болаттим. Йәнә келип мән шундақ болсикән, дәп үмид қилған идим. У чағда уйғурларму башқиларға охшаш җәмийәтниң бир қисмиға айлинатти. Әмма ишлар ундақ болмиди, хитай компартийәсиниң сиясәтлириму бундақ болмиди. Болупму ши җинпиң вә чен чүәнго бу ишларниң бешиға чиққандин кейин ишлар техиму шундақ болди. Шуниң үчүн өткән үч-төт йил ичидә, болупму өткән йилидин буян уйғурлар бир зор тәһдиткә дуч келишкә башлиди. Йәнә келип бу тәһдит уйғурларниң мәдәнийити вә һаятиға биваситә тақиливатиду.”

Йиғинниң үчинчи басқучлуқ бөликидә асаслиқи хитай һөкүмитиниң дуня миқясида “куңзи институти” намида һәқсиз мәктәпләрни көпләп ечип, америка, явропа вә башқа җайлардики алий маарип саһәсиниң дуня қариши, қиммәт қариши, демократийә вә әркинлик қаришини өзгәртишкә урунуватқанлиқи нуқтилиқ муһакимә қилинди. Шуниңдәк һәрқайси дөләтләрдики бу хил “куңзи институтлири” ни тақаш лазимлиқи тәкитләнди.

Йиғин ахирида биз бу басқучлуқ муһакимидә сөз қилған хитай адвокат тең бявни зиярәт қилдуқ һәмдә униңдин америкиға келип алий мәктәп тәрбийәси алған хитайларниң һәқиқәтни қобул қилишниң орниға давамлиқ хитай компартийәсиниң тәшвиқатини қилишиниң сәвәбләр һәққидә соридуқ. У бу һәқтики әһвалларни омумлаштуруп мундақ қараш керәкликини билдүрди:
“буниңда көплигән сәвәбләр мәвҗут: бири, хитай һөкүмити сөз, мәтбуат дегәнләрни қаттиқ контрол қилиду; тарих пүтүнләй бурмилиниду, буниң билән көплигән кишиләр һәқиқәттин хәвәрсиз қалиду. Мушундақ муһиттики маарипта тәрбийәлинип чиққан хитай оқуғучилар хитай компартийәси хата чүшәндүргән әқидиләргә әгишип чоң болиду. Мәсилән, ‛шинҗаң әзәлдин җуңгониң бир қисми‚, ‛хитай һөкүмити уйғурларға шунчә етивар қиливатсиму уйғурлар йәнила тузкорлуқ қиливатиду‚, ‛уйғур дегән мусулман, мусулман дегән террорчи‚ дегәндәк мәзмунлар һәрқачан хитайниң маарипида вә уларниң ахбаратида тәкрарлинип туриду. Мушундақ идийәдә он нәччә йиллап тәрбийәләнгән хитай оқуғучиларниң бу хил хата қарашлардин қисқиғинә вақит ичидә халас болуп кетиши қийин. Уларниң каллисида ‛бүйүк бирлик‚, мусулманларни яки башқа аз санлиқ милләтләрни кәмситиш туйғуси дегәнләр бәкму чоңқур йилтиз тартип кәткән болғачқа буниңдин дәмаллиққа қутулуп, һәқиқәтни тепип болалмайду.”

Мәлум болушичә, худсон ақиллар мәркизидә ечилған бу хил йиғинларда һәрқачан хәлқара сиясәт, инсан һәқлири, дуняви тәрәққият қатарлиқ чоң мәсилиләр муһакимә қилинидиған болуп, униң юқири қатлам һөкүмәт тәшкилатлириға бәлгилик тәсир көрситиш роли бар икән.