Xudson instituti: “Xitay dunyadiki démokratiye we erkinlikke xiris qilmaqta!”

Xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping barliq chong hoquqlarni öz qoligha merkezleshtürgendin kéyin xitay dölitining tesirini tashqi dunyagha kéngeytish üchün iqtisadiy we siyasiy jehette ghayet zor desmaye serp qiliwatqanliqi melum. Bolupmu xitay kompartiyesi merkiziy komitétigha biwasite qarashliq merkiziy birliksep bölümi shi jinping hakimiyetni igiligendin kéyin biraqla zor imtiyazlargha we hoquqlargha ige bolushqa bashlighan.

Shuning bilen birge merkiziy birliksep bölümining biwasite “Qomandanliqi” da xitayning siyasiy, medeniyet we soda sahesini nishan qilghan halda gherb dunyasigha öz tesirini kéngeytishi tézdin ishqa éshishqa bashlighan. Del mushu mesililerning bügünki erkin dunya üchün qandaq zor tehdit we xeterlerni élip kélidighanliqini muhakime qilish üchün washin'gton shehiridiki “Xudson aqillar merkizi” bilen “Erkinlik sariyi” ning ortaq sahibxaniliqida 24-öktebir küni “Xitayning dunyawi miqyasta démokratik erkinlikke xiris qilishi” témisidiki muhakime yighini échildi.

Muhakime yighinining échilish murasimida aldi bilen xudson aqillar merkizining re'isi, shuningdek amérika radiyo-téléwiziye ishlirini bashqurush mudiriyet hey'et guruppisining re'isi kénnés wéynstén we erkinlik sariyining re'isi maykil abramowiz ayrim-ayrim söz qildi. Bolupmu re'is kénnés wéynstén öz sözide birnechche hepte ilgiri amérikining mu'awin prézidénti mayk pensning del mushu merkezde amérika-xitay munasiwiti heqqide söz qilghanliqini, shu waqitta xitayning démokratik dunyagha qandaq tehditlerni peyda qiliwatqanliqi, shundaqla amérikining saylam ishlirighiche qol tiqiwatqanliqi alahide tekitlen'genlikini eslep ötti. Shuningdek yéqindin buyan xudson merkizidiki bir qisim xadimlarning xitay heqqidiki izdinishliri jeryanida bu hadisilerning köplep ashkara boluwatqanliqini tekitligech, Uyghurlarningmu bu hadisilerning qurbani bolup kétiwatqanliqi, bolupmu yéqindin buyan bir milyon kishining lagérlargha qamilishi melum boluwatqanliqi, buning bolsa insaniyet duch kéliwatqan insan heqliri sahesidiki eng zor paji'elerdin bolup qalghanliqini bildürdi. U yene yéqinda del mushu merkezde ötküzülgen muhakime yighinida Uyghur siyasiy pa'aliyetchi roshen abbasning hammisi we hedisining lagérgha élip kétilgenlikidin xewerdar bolghanliqini, roshen abbasning amérikidiki insan heqliri pa'aliyiti üchün bu xil qurban bérishlerge duch kélishtek paji'edin xitayning dunyagha qandaq müshkülatlarni élip kélishi mumkinlikini körüwalghili bolidighanliqini éytti.

Shuningdin kéyin birinchi basquchluq muhakime bashlandi. Riyasetchi karoliyn barsoloméw aldi bilen söz élip xitayning hazirqidek tashqi dunyagha öz tesirini kéngeytish herikitining omumi ehwaligha qarap chiqish hemde buninggha qarshi némilerni qilish mumkinliki heqqide toxtaldi.

Shuningdin kéyin bu basquchtiki mutexessisler asasliqi xitayning iqtisadiy jehettin qudret tapqandin kéyin, dunyaning bashqa jaylirida royapqa chiqqandek erkinlik we démokratiyege méngishning ornigha mustebitlik we diktatoriliqqa yüzlen'genlikini, nöwette bu xil yüzlinishning xitay bilenla cheklinip qalmastin xitayning birliksep bölümining rehberlikide dunyaning herqaysi jaylirigha, jümlidin yawropa, latin amérikisi we amérikidiki xitay muhajirlirining wasitiside shu jaylargha “Éksport” qiliniwatqanliqi nuqtiliq bayan qilindi.

Ikkinchi basquchluq muhakime bügünki yighinda hemmidinmu bek kishilerge yéngiliq bolup tuyuldi. Erkin asiya radiyosining bash ijra'iye tehriri bay fang riyasetchilik qilghan bu bölekte xitay kompartiyesining chet'ellerde, bolupmu démokratik ellerde siyasiyonlarni, sodigerlerni, ilim-pen organlirini, axbarat wasitilirini nishan qilghan halda pa'aliyet qiliwatqanliqi nuqtiliq muhakime qilindi. Bay fang bu toghriliq söz qilip, xitay hökümitining bu xil “Süzgüch” sélish usulining xitay tewesidiki herqaysi axbarat wasitiliride izchil dawam qiliwatqanliqini, buning hazir chet'ellerge kéngiyiwatqanliqini, buning tipik misali qatarida erkin asiya radi'osi muxbirlirining Uyghur diyaridiki uruq-tughqanlirining ular ishligen xewerler üchün lagérlargha mehkum boluwatqanliqini sözlep ötti.

Bu bölektiki mutexessislerdin erkinlik sariyining xadimi sarah kuk, “Washin'gton pochtisi” gézitining muxbiri josh rogin, “Xitay reqemlik waqti” torining sahibi shyaw chyang qatarliqlar söz qilip, xitay kompartiyesi we xitay hökümitining ghayet zor meblegh serp qilip bedilige gherb dunyasidiki idiyewi sistémini özgertishke urunuwatqanliqi, ularning aqillar ambiri, akadémiyeler, gézit-zhurnallar we bashqa axbarat wasitilirini démokratiyege qarshi sözlesh we oylashqa righbetlendürüwatqanliqini bayan qildi.

Chüshlük tamaq ariliqida biz bu qétimqi muhakimining mutexessisliridin sarah bilen sözleshtuq hemde uningdin nöwette pütün dunyadiki axbarat wasitiliride Uyghurlar heqqide gep-sözler boluwatqanliqini, buning xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan mushu xil dunyawi xiris bilen qandaq baghlinishi barliqini soriduq. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Xitay hökümiti hazir shinjangda boluwatqan ishlar toghriliq dunyaning aghzini yapmaqchi boluwatidu. Emma bu ishlar eksiche téximu köp kishilerni bu xil qabahet toghrisida sözleshke ündewatidu. Hazir xelq'ara jama'et, muxbirlar, alimlar arqimu arqidin bu heqtiki ehwallarni ashkarilawatidu. Buning bilen xelq'ara siyasettimu shuninggha mas özgirishler otturigha chiqti. Buning bilen bu hal yuqiri derijilik hökümetlerning muzakirisige qoyulup, bu ehwalgha qarita tégishlik jaza qollinish tekitlinishke bashlidi. Mesilen, yéqinqi mezgillerdiki ‛yer shari magnétiski qanuni‚ ni tetbiqlash mesilisi ene shu teriqide otturigha chiqti. Mushu xil yéngi ehwallarning otturigha chiqishida aldi bilen bir qisim Uyghurlar kökrek kérip otturigha chiqti hemde özlirining paji'eliridin gherb metbu'atlirini xewerdar qildi. Buning bilen gherb dunyasimu xitayning bu xil qilmishlirigha süküt qilishni ret qilishqa bashlidi. Bir qisim kishiler özlirining wiza alalmasliqtek aqiwetke qélishini éniq bilsimu yenila Uyghurlar duch kéliwatqan qabahetke qarshi sözleshni ela bilishke bashlidi. Buning özi emeliyette xitay hökümitining bu ishlarni yeng ichidila birterep qilmaqchi bolushigha we axbarat yüzige chiqarmasliq urunushigha qarshi turushning bir ünümlük misalidur.”

Bügünki yighinda pikir qilghan mutexessislerdin bésaniy ibrahimyan uzun yillardin buyan “Chet'el siyasiti” we “Kündilik janiwarlar” qatarliq gézitlerning munewwer muxbirliridin bolup ishlep kelgen kishilerning biri idi. U bu heqte öz qarishini bildürüp mundaq dédi: “Xelq'arada Uyghurlarni himaye qilish xahishining otturigha chiqishi yaki shundaq bir hadisining mewjut bolushining asasliq sewebi del xitay kompartiyesi we uning siyasetliri. Eslide ishlar bu teriqide bolmisa yaxshi bolatti. Eslide xitay kompartiyesi Uyghurlarni qollaydighan, ular bilen inaq yashighili bolidighan bir jem'iyet qurup chiqalaytti. Eger shundaq bolghan bolsa men xitay kompartiyesini qollighan bolattim. Yene kélip men shundaq bolsiken, dep ümid qilghan idim. U chaghda Uyghurlarmu bashqilargha oxshash jem'iyetning bir qismigha aylinatti. Emma ishlar undaq bolmidi, xitay kompartiyesining siyasetlirimu bundaq bolmidi. Bolupmu shi jinping we chén chüen'go bu ishlarning béshigha chiqqandin kéyin ishlar téximu shundaq boldi. Shuning üchün ötken üch-töt yil ichide, bolupmu ötken yilidin buyan Uyghurlar bir zor tehditke duch kélishke bashlidi. Yene kélip bu tehdit Uyghurlarning medeniyiti we hayatigha biwasite taqiliwatidu.”

Yighinning üchinchi basquchluq bölikide asasliqi xitay hökümitining dunya miqyasida “Kungzi instituti” namida heqsiz mekteplerni köplep échip, amérika, yawropa we bashqa jaylardiki aliy ma'arip sahesining dunya qarishi, qimmet qarishi, démokratiye we erkinlik qarishini özgertishke urunuwatqanliqi nuqtiliq muhakime qilindi. Shuningdek herqaysi döletlerdiki bu xil “Kungzi institutliri” ni taqash lazimliqi tekitlendi.

Yighin axirida biz bu basquchluq muhakimide söz qilghan xitay adwokat téng byawni ziyaret qilduq hemde uningdin amérikigha kélip aliy mektep terbiyesi alghan xitaylarning heqiqetni qobul qilishning ornigha dawamliq xitay kompartiyesining teshwiqatini qilishining sewebler heqqide soriduq. U bu heqtiki ehwallarni omumlashturup mundaq qarash kéreklikini bildürdi:
“Buningda köpligen sewebler mewjut: biri, xitay hökümiti söz, metbu'at dégenlerni qattiq kontrol qilidu؛ tarix pütünley burmilinidu, buning bilen köpligen kishiler heqiqettin xewersiz qalidu. Mushundaq muhittiki ma'aripta terbiyelinip chiqqan xitay oqughuchilar xitay kompartiyesi xata chüshendürgen eqidilerge egiship chong bolidu. Mesilen, ‛shinjang ezeldin junggoning bir qismi‚, ‛xitay hökümiti Uyghurlargha shunche étiwar qiliwatsimu Uyghurlar yenila tuzkorluq qiliwatidu‚, ‛Uyghur dégen musulman, musulman dégen térrorchi‚ dégendek mezmunlar herqachan xitayning ma'aripida we ularning axbaratida tekrarlinip turidu. Mushundaq idiyede on nechche yillap terbiyelen'gen xitay oqughuchilarning bu xil xata qarashlardin qisqighine waqit ichide xalas bolup kétishi qiyin. Ularning kallisida ‛büyük birlik‚, musulmanlarni yaki bashqa az sanliq milletlerni kemsitish tuyghusi dégenler bekmu chongqur yiltiz tartip ketken bolghachqa buningdin demalliqqa qutulup, heqiqetni tépip bolalmaydu.”

Melum bolushiche, xudson aqillar merkizide échilghan bu xil yighinlarda herqachan xelq'ara siyaset, insan heqliri, dunyawi tereqqiyat qatarliq chong mesililer muhakime qilinidighan bolup, uning yuqiri qatlam hökümet teshkilatlirigha belgilik tesir körsitish roli bar iken.