Кишилик һоқуқ паалийәтчилири: хитайниң миллий сиясити уйғурларни техиму радикал қаршилиқларға мәҗбурлайду

Явропада паалийәт елип бериватқан хитай, тибәт, моңғул кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң рәһбәрлири хитайдики миллий тоқунушларға компартийәниң миллий сиясити сәвәб болуватқанлиқини, уйғурларниң етиқади билән ойнишишниң яман ақивәтләрни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини илгири сүрди.

Ғәрб көзәткүчилири узундин буян хитайниң миллий сияситидики әң күчлүк қаршилиқ пәйда қиливатқан амилниң уйғурлар вә тибәтликләр үстидин иҗра қилиниватқан диний җәһәттики бесим сиясити икәнликини тилға алмақта. Болупму, уйғур дияридики чәклимиләрниң миллий қаршилиқларни радикаллиқ сәвийисигә көтүрүватқан асасий сәвәб икәнликини тәкитләп кәлмәктә.

Хитайниң уйғур диярида йүргүзүватқан рамизанлиқ чәклимилири муһаҗирәттики уйғурлар вә чәтәлликләрниң наразилиқини қозғапла қалмай, ғәрб әллиридә демократийә, әркинлик күриши билән шуғуллиниватқан хитай демократлири, тибәтләр, моңғулларниңму қаршилиқини күчәйтиватқанлиқи мәлум болмақта.

Хоңкоңлуқ кишилик һоқуқ паалийәтчиси мән йән “компартийәниң миллий сиясити барлиқ миллий тоқунушларниң мәнбәсидур” дәйдиған қарашни тәкитлигүчи.

У хитайниң рамизанлиқ сиясити тоғрисидики соалимизға мундақ җаваб берип мундақ деди: “хитай компартийисиниң миллий сияситидә һәқиқәтәнму мәсилә бар. Компартийә өзиниң тәшвиқатлирида ‛биз азсанлиқ милләтләргә ундақ ғәмхорлуқ қиливатимиз, бундақ көйүнүватимиз‚ дәйду. Әмәлийәттә аз санлиқ милләт хәлқлири үстидин қаттиқ бастуруш елип бериватиду. Уйғур, тибәт хәлқлири бу сиясәтниң қурбанлири болуватиду. Һәммидин муһими, компартийә уларниң диний етиқадиға, әқәллий кишилик һәқлиригә қилчә һөрмәт қилмайватиду, әксичә, диний җәһәттә ақ билән қара арилаштуруветилгән ақташлиқ китабларни елан қилип, өзиниң җинайәтлирини пәрдазлашқа урунуватиду.”

Хитай һөкүмити бу йилқи рамизандиму илгири йиллардикигә охшашла уйғур диярида һөкүмәт хадимлири, партийә әзалири, ишчи - хизмәтчиләр вә оқутқучи, оқуғучиларниң роза тутушини, мәсчиткә киришини чәкләпла қалмай, бихәтәрлик тәдбирлирини зор дәриҗидә күчәйткән иди.

Явропадики “җәнубий моңғулийә хәлқ партийиси” ниң рәиси тәмсилтому хитайниң миллий мәсилиләрни һәл қилиштики иқтидарсизлиқини тәстиқлиғучиларниң бири. У, хитайниң уйғурларни шәртсиз бойсундуруш үчүн уйғурларниң диний етиқад әркинликигә чәклимә қоюватқанлиқи вә динға бағлап уйғурларни бастуруватқанлиқини илгири сүрди.

У мундақ дәйду: “хитайда тинчлиқ билән, идрак билән мәсилиләрни һәл қилидиған қаидә - принсип вә әхлақ йоқ. Улар уйғурларға аталмиш террор қалпиқини кийдүрүп, бирақла уҗуқтуруп ташлаштәк вәһшиянә усулда муамилә қиливатиду. Роза тутуш, намаз оқушму уйғурларниң гунаһиға айлинип қалди. Һәтта сақал, бурут қоюшму җинайәт саналмақта. Уларчә болғанда, сән компартийигә шәртсиз бойсунмайдикәнсән, қайси хил усулда болмисун етиразлар билдүрүдикәнсән, демәк сән ‛террорчи‚. Ши җинпиңниң уйғурларға қоллиниливатқан миллий сиясити мана бу!.”

Һалбуки, хитайниң уйғурларға қаратқан бу хил юқири бесимлиқ сиясити кишилик һоқуқ көзәтчилириниң әйиблишигә учрапла қалмай, бир қисим ғәрб демократик әллириниң йиллиқ доклатлиридиму тәнқидләнгән.

Америка дөләт ишлири министирлиқиниң террорлуққа қарши туруш һәққидики бу йиллиқ доклатида, хитайниң 2015 - йилиму уйғур районида йүргүзгән юқири бесимлиқ сиясәтлирини “террорлуқ, әсәбийлик вә зораванлиқниң алдини елиштики зөрүр тәдбир” дәп ақлап кәлгәнлики көрситилгән.

“хитай демократик федиратсийони” ниң баш катипи пән юңдуңниң қаришичә, хитай уйғур вә тибәт районлиридики диний бастуруш һәрикәтлирини һәрқанчә ақлисиму, буниң ақивити хитай ойлиғандәк чиқмай қелишму мумкин икән. У, хитайниң нөвәттики миллий сияситиниң техиму көп қаршилиқларни рояпқа чиқирипла қалмай, кәлгүсидә күчлүк миллий тоқунушларға сәвәб болуши мумкинликини тилға алди.

У шундақ дәйду: “хитайдики барлиқ миллий тоқунушларниң җавабкари компартийә. Компартийә уйғур, тибәт районлирида хата сиясәт йүргүзүпла қалмай, хитай хәлқидә йәрлик милләтләргә нисбәтән өчмәнлик һессиятлирини улғайтишқа биваситә қутратқулуқ қилмақта. Уйғурларниң диний җәһәттин болсун, саяһәт вә тиҗарәт җәһәттин болсун, ичкири өлкиләрдә кәмситишләргә учраватқанлиқини көрүватимиз. Миллий кәмситиш сияситиниң уйғурлар районида техиму еғирлиқини аңлаватимиз. Бу сиясәт кәлгүсидә уйғур - хәнзу милләтлири оттурисидики тоқунушларға сәвәб болиду.”

“хитай демократик федиратсийони” ниң рәиси фей ляңюңму хитайниң диний етиқад әркинлики мәсилисигә тутуватқан муамилисиниң хаталиқини, бу хил хата сиясәтләрниң уйғурларни радикаллиққа техиму йеқинлаштуруветишидин әндишә қилидиғанлиқини билдүрди.

У бу хусуста шуларни тәкитлиди: “һәр бир инсан етиқад әркинликигә игә. Бирлири, йәнә бирлирини етиқад җәһәттә пәрқи болғанлиқи үчүнла җазалиса, башқиларниң етиқадини қобул қилалмиғанлиқи яки чүшинәлмигәнлики үчүнла уни бастуруп, өзиниң дуня қаришини теңишқа урунса, бу пүтүнләй зомигәрлик вә өктәмлик болиду. Динниң дүшмини болған хитай һөкүмити бүгүн уйғурларға мушундақ муамилә қилмақта. Уйғурларниң миң йиллиқ етиқадини бир қанчә йилда сиясий бесимлар билән йоқитишқа урунмақта. Бундақ йолсиз бир сиясәт, муқәррәр һалда уйғурларни техиму күчлүк, техиму радикал қаршилиқларға мәҗбурлайду.”

Хитай зиялийси мән йән компартийәниң уйғурларға қоллиниватқан диний җәһәттики бастуруш сиясити һәққидә тохталғанда, ялғуз уйғурларла әмәс, хитайдики көплигән динға етиқад қилғучи хәлқләрниңму зәрбигә учраватқанлиқини әскәртти вә мәсилиниң түп негизи йәнила һакимийәт бешидики коммунистик партийә икәнликини тәкитлиди.

У мундақ дәйду: “хитай компартийиси әмәлийәттә, қайси милләт болушидин қәтийнәзәр, һәтта хитайларму шуниң ичидә, компартийә ишинишкә рухсәт қилмиған нәрсигә ишинидикән, уни бастуруп ташлайду.”

Мән йән йәнә, шуларни тилға елип өтти: “уйғурларни, улар пәқәт уйғур болғанлиқи үчүнла қаттиқ бастурушқа учраватиду, дәп қараш бир тәрәплимилик. Әгәр сән компартийәниң гепини аңлисаң, компартийәниң буйруған ишини қилсаң, у сени бастурмайду. Компартийәниң бастуридиғини, униң билән охшаш мәвқәдә болмиған барлиқ инсанлардур.”

Далай ламаниң явропадики вәкили лофаңнима нөвәттики хитай һакимийити астида уйғур вә тибәтләр учраватқан зулумлар ортақлиққа игә икәнликини көрсәтти һәмдә уйғур, тибәт вә моңғул паалийәтчилирини хитай компартийәсигә қарши техиму йеқин иттипақлишишқа чақирди.

У шуларни тәкитлиди: “уйғур, тибәт хәлқлириниң миллий мәсилиләрдики тәсиратлирида ортақлиқ бар. Биз учраватқан зулумлар көп пәрқләнмәйду. Бизниң ғайимизму бирдәкликкә игә. Шәрқий түркистанлиқлар, моңғуллар, тибәтликләр бир сәптә җәң қилишқа, хитай мустәбит һакимийитиниң зулумдин қутулуш йолида ортақ күрәш қилишқа еһтияҗлиқ. Демәкчимәнки, хитайниң миллий сиясити астидики һалимизда бизниң һечқандақ артуқчә пәрқимиз йоқ. Бәлки уйғурлар тибәтликләрдин бәттәр харланмақта. Биз бу асарәткә хатимә бериш үчүн, мүрини мүригә тирәп җәң қилишимиз лазим.”