Xitay oqughuchilar uyushmilirining boyunturuqi astidiki akadémiye we pikir erkinliki

Amérikidiki herqaysi aliy mekteplerde quruwalghan xitay oqughuchilar uyushmilirining xitay elchixanisi we konsulxaniliri bilen bolghan qoyuq alaqisi diqqet qozghashqa bashlidi. Bu heqte élan qilin'ghan maqalilerde, xitay hökümitining oqughuchilar uyushmiliri arqiliq amérika aliy mektepliridiki akadémiye we pikir erkinlikige jiddiy rewishte tesir körsitiwatqanliqi ilgiri sürülmekte.

Yéqindin buyan xitay hökümitining iqtisadiy küchini qollinip, bir qisim döletlerning siyasetlirige tesir körsitiwatqanliqi munazire qiliniwatqan muhim témilarning biri bolup qaldi. Shular qatarida xitay hökümitining amérikidiki, jümlidin dunyaning herqaysi jayliridiki uniwérsitétlargha körsitiwatqan tesirimu diqqet qozghighan témilarning biri. Yéqinda amérika bixeterlik we istixbarat organliri mes'ulliri amérika dölet mejlisidiki bir guwahliq bérish yighinida söz qilip, xitay hökümitining amérikining ilmiy tetqiqat organlirini nishan'gha alghanliqini, ularning proféssor, ilmiy tetqiqatchi we oqughuchilarni jasusluqqa sélishqa oxshash gheyriy en'eniwi jasusluq wasitilirini qolliniwatqanliqini bildürgen idi.

Bügün, amérikidiki “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning qoli amérika uniwérsitétlarghiche yétip kirdi” mawzuluq bir parche maqalida körsitilishiche, xitay hökümiti yéqinqi bir qanche yil ichide bu herikitini yenimu kücheytkeniken. Mezkur gézit maqaliside, amérikidiki “Xitay oqughuchilar we tetqiqatchilar uyushmisi” (CSSA) ning xitay elchixanisi bilen bolghan qoyuq alaqisini tekshürüp körgen bolup, uningda bu uyushmilarning dawamliq halda shu jaylardiki xitay konsulxaniliridin pul élip turidighanliqi we bu uyushmilarning nurghunlirining resmiy halda özini “Xitay elchixanisi bashqurushi astidiki” dep tonushturidighanliqini bayqighan.

Mana bu uyushmilargha eza bolghan bir qisim oqughuchilar we hetta bezi uyushma bashliqliri öz ismini ashkarilimasliq sherti bilen “Tashqi siyaset” zhurnilining ziyaritini qobul qilip, 2016-yilidin béri xitay konsulxanilirining xitay oqughuchilar uyushmiliri bilen alaqini we oqughuchilargha siyasiy-idiye terbiyesini qattiq chingitqanliqini bildürgen. Ularning éytishiche, xitay konsulxaniliri béyjingdiki 19-qurultay échilish aldida herqaysi oqughuchilar uyushmilirigha uqturush ewetip, oqughuchilarni 19-qurultayni téléwizordin körüsh, qurultaydiki nutuqlarni öginish we u heqte muzakire élip bérish qatarliq pa'aliyetlerni uyushturush we u pa'aliyetler we uninggha qatnashqanlarni resimge tartip ewetip bérishke buyrughanliqi, özlirining bundaq qoyuq siyasiy-idiye bésimdin bi'aram bolushqa bashlighanliqini éytqan.

Bügün, amérikidiki nyu-york sheher uniwérsitétining siyasiy penler proféssori, xitay mesililiri tetqiqatchisi doktor sha ming ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining nurghun yillardin béri amérikida oquwatqan xitay oqughuchilargha diqqet qilip kelgenlikini éytti. U mundaq dédi: “Amérika uniwérsitétlirida oquwatqan xitay oqughuchilar hemmisi xitay jem'iyitidiki yuqiri orundiki a'ililerning baliliri. Shunga ular kéyin jem'iyetke chiqqandimu nahayiti muhim orunlarda xizmet qilidu. Mana shu seweblik xitay hökümiti nahayiti nurghun yillar ilgirila bu oqughuchilarni kontrol qilish, ularning siyasiy idiye terbiyesini ching tutushqa jiddiy qarap kelgen. Ular buni ‛xitay tetqiqatchilar we oqughuchilar uyushmisi‚ arqiliq ishqa ashurghan. Ular bu arqiliq amérikidiki kaliforniye uniwérsitéti we xarward uniwérsitétlarghiche bolghan uniwérsitétlarda xitay kompartiyesige yaqmaydighan témilarni, kishilerni, pa'aliyetlerni bayqut qilip kelgen. Amérika uniwérsitétliridiki mutleq köp qisim xitay oqughuchilar uyushmiliri shübhisizki, xitay hökümet xadimliri teripidin qurulghan we ularni meblegh bilen teminleydighanlarmu xitay konsulxaniliridur”.

Sha ming ependining éytishiche, “Xitay tetqiqatchilar we oqughuchilar uyushmisi” we uning tarmaq uyushmiliri amérika uniwérsitétlirigha nahayiti zor tesir körsetmektiken. Xitay kompartiyesi bu uyushmilar arqiliq mekteplerdiki xitay hökümitige yarimaydighan herqandaq bir pa'aliyet bolsa, mesilen, bezi tetqiqatchilarning kitablirini, ilmiy muhakime yighinlirini, yaki dalay lamagha oxshash we shundaqla Uyghur pa'aliyetchilerni mekteplerge teklip qilidighan ishlarni, hetta Uyghur sözligüchiler bar bolghan yighinlarning uyushturulushi qatarliqlargha derhal namayish uyushturush we bayqut qilish arqiliq tosqunluq qilidiken.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, xitay oqughuchilar uyushmilirining amérika uniwérsitétlirida qiliwatqan pa'aliyetlirining muhim bir türining bu yerdiki Uyghur kishilik hoquq dawasini xunükleshtürüsh ikenlikini éytti. U sözide xitay hökümitining teshwiqat cholpini bolghan Uyghur fotograf qurbanjan semetning 2015-yili amérika uniwérsitétlirida bergen ‛men shinjangdin keldim‚ namliq léksiye pa'aliyitini del mushu ‛xitay oqughuchilar we tetqiqatchilar uyushmisi‚ uyushturghanliqini bildürdi. U yene yéqinda amérikidiki uniwérsitétta oquwatqan bir Uyghur oqughuchining özini “Men sherqiy türkistanliq” dep tonushturghini üchün xitay sawaqdashlirining tehditige uchrash weqesinimu misal qilip körsetti.

“Tashqi siyaset” zhurnilining xewiride éytilishiche, xitay konsulxana xadimliri dawamliq halda bu uyushturma bashliqliridin konsulxanining buyruqlirini ijra qilip-qilmighanliqigha da'ir resim yaki doklat qatarliq ispatlarni telep qilip turidiken we uni yuqirigha yollaydiken. Shunga xitay oqughuchilarmu xitay konsulxanisi bilen yamanliship qélip, özige ish térishni xalimaydiken.

Doktor sha ming ependining bizge éytishiche, xitay konsulxana xadimliri amérikidiki oqughuchilarni bir-birini nazaret qilishqa salidiken hem oqughuchilar amérikidiki oqushini püttürüp xitaygha qaytqanda bu oqughuchining xitay konsulxanisi bilen yéqin alaqe ichide bolup-bolmighanliqigha qarap turup, ulargha “Tewsiye xéti” yézip béridiken yaki xitay ichide xizmet tépish qatarliq bashqa nurghun ishlirigha yardem qilidiken. Shunga nurghun oqughuchilar xitay konsulxanisigha yéqin turup, ular néme dése shuni qilidiken. Sha ming ependi sözide yene؛ “Bu yerde yene xitay konsulxaniliri bilen alaqisi bolmighan oqughuchilarmu bar. Emma ularning özining alaqisi bolmighan bilen bashqa dostliri yaki sawaqdashlirining alaqisi barliqini bilidu. Shunga ularmu özining ish-heriketlirige diqqet qilidu” dédi.

Sha ming ependi sözide: “Xitay kompartiyesining amérika uniwérsitétlirigha uzarghan qolini késip tashlash üchün choqum aldi bilen xitay kompartiyesining bu dölettiki pa'aliyetlirining toxtutulushi kérek” dédi. U, bu arqiliq amérika aliy mektepliride xitay hökümiti bilen alaqisi bolmighan, musteqil oqughuchilar teshkilatliri qurulushi, herqandaq bir oqughuchi teshkilatlirining xitay elchixaniliridin pul élishining qet'iy cheklinishi, barliq alaqilirining üzülüshi kéreklikini eskertti.

Sha ming ependi yene: “Amérikigha kelgen xitay oqughuchilarning nurghunliri oqush, bilim igilesh üchün kelgen bolsimu, bir qisimliri mexsus xitay hökümiti teripidin jasusluqqa we ting-tingchiliqqa ewetilgen dep qaraymen. Shunga amérikidiki qanun ijra qilghuchi organlar amérika uniwérsitétliridiki mushu xil kishilerni tépip chiqip, ulargha qarita tedbir qollinishi kérek. Shundaq qilghandila andin bashqa gunahsiz oqughuchilargha ishench bergili, ularni qoghdighili we ularni özlirining heqiqeten bir pikir erkinliki, din'gha ishinish erkinliki, akadémiye erkinliki we yighilish erkinliki bolghan bir jem'iyette yashawatqanliqigha ishendürgili bolidu. Eger xitay hökümitining amérika uniwérsitétlarghiche uzarghan qoli késilmigen teqdirde, meyli xitaydin qanche köp oqughuchi kélip amérikida oqushidin qet'iynezer ularning yuqiridiki eng muhim qimmet qarashlirini öginishi, uningdin behirlinishidin söz échish mumkin emes” dédi.

Yéqinqi inkaslardin melum bolushiche, yéqinda hetta amérikidiki melum bir uniwérsitétta oquwatqan Uyghur oqughuchi her qaysi ellerdin kelgen sawaqdashliri aldida özini “Sherqiy türkistandin keldim” dep tonushturghanliqi üchün shu siniptiki xitay sawaqdashlirining uni “Bölgünchilik” bilen eyiblep, uning üstidin “Xitay konsulxanisigha erzi qilimiz” dep tehdit sélish weqesi yüz bergen idi.

Ilshat hesen ependi we sha ming ependiler sözide, nöwette amérika hökümitining bu mesilini bayqighanliqini we alliqachan bezi tedbirlerni élishni bashlighanliqini eskertip ötti.