“Namratliqtin qutuldurush” niqabigha yoshurulghan irqiy qirghinchiliq

Uyghur éligha teyinligen yéngi partkom sékrétari chén chüen'go yighinda sözde.

Gu'angjuning qeshqer konasheherge “Yardimi”

Xitay hökümiti 1996-yili atalmish “Shinjanggha yardem pilani” ni yolgha qoyghandin kéyin, 2010-yiligha kelgende bu pilanni yenimu bir derije yuqiri kötürüp, “Yéngi bir nöwetlik shinjanggha noqtiliq yardem pilani” gha özgertti. Bu yéngi pilanda xitayning déngiz yaqisidiki 19 ölke-sheherlirige Uyghur élining 12 wiylayet we oblasti omumyüzlük bölüp bérilgenidi.

Xitay mezkur pilanni “Uyghurlarni namratliqtin qutuldurup, xitay xelqi bilen ortaq béyish yoligha bashlash pilani” dep teshwiq qilip kelgen idi. Emma qaraydighan bolsaq, Uyghurlarning iqtisadiy ehwali taki 1978-yilidiki atalmish “Islahat” we “Ishikni sirtqa échiwétish” siyasiti yolgha qoyulghan'gha qeder, xitay rayonlirigha qarighanda bir qeder yaxshi bolup kelgen. Hetta xitayda omumyüzlük acharchiliq yüz bérip, nurghun xitaylar jénini saqlap qélish üchün chet ellerge, xongkonggha we Uyghur éligha köchmen bolghan yillardimu, Uyghur aptonom rayonida bay qatarliq bir qisim jaylarda sü'iy peyda qilin'ghan acharchiliqtin bashqa, chong kölemlik acharchiliq hadisiliri körülmigen. Emma Uyghurlarning iqtisadiy ehwali del xitay hökümiti atalmish “Islahat” ni yolgha qoyghan 1978-yilidin kéyin téz sür'ette nacharlishishqa bashlighan. Qisqisi, Uyghurlarning namratliqi xitayning bingtu'enni wastiliq bay qilishi bilen zich baghlinishliq bolup, aqiwette bu hadise yene xitayning Uyghurlargha atalmish “Namratliqtin qutuldurush” niqabi astida irqiy qirghinchiliq élip bérishigha yol achqan.

Undaqta, xitay hökümiti atalmish “Namratliqtin qutuldurush” niqabi astida Uyghurlargha irqiy qirghinchiliqni qandaq yürgüzdi?

Xitay téritoriyesining 6 din 1 qismini igileydighan ghayet chong bir zéminning igisi bolghan, xitaydiki milletler ichide 5-chong nopus dep qaralghan Uyghurlarni irqiy qirghinchiliq bilen yoqitish, heqiqetenmu xitay üchün köp bash qétinchiliqi élip kelgen bir ishtur. Chünki bügünki insanlar yuqiri pen-téxnika dewride yashawatqan bolup, bu irqiy qirghinchiliqni tarixtiki yehudiy chong qirghinchiliqidek usulda élip bérish ré'alliqqa toghra kelmeydu. Emma bunche köp xelqni yoqitishning bashqiche amalini tépishmu asan emes. Qandaq qilish kérek? irqiy qirghinchiliqni qaysi usulda élip barghanda, bu jinayetni hem dunyadin yoshurup qalghili hem Uyghurlarni yoqitip, meqsetke yetkili bolidu?

Shi jinping textke chiqqandin buyan, izchil tekitlep kéliwatqan bir siyasiy éytim bar bolup, u bolsimu “Milletler mesilisini xitayche alahidilik bilen hel qilish” tur. “Milletler mesilisini xitayche usulda hel qilish” -déng shyawpingning 1980-yillardiki “Islahat” dewride otturigha qoyghan muhim siyasiy yolyoruqlirdin bir idi. Déng shyawping eyni waqitta, bolupmu 1985- we 1988-yilliri Uyghur élida bashlinip, 1989-yili “Tiyen'enmén oqughuchilar herikiti” de xitayning siyasiy tüzülme islahati élip bérishini telep qilish derijisige yetken oqughuchilar herikitining sawaqlirigha asasen, “Biz sabiq sowétler ittipaqidek ittipaqdash jumhuriyetlik dölet tüzülmisi yolida emes, belki milliy téritoriyelik aptonomiye yolida mangimiz” dégenidi. Yeni shi jinpingning “Xitayche uslubta milletler siyasitini yürgüzüsh” nezeriyisining asasini emeliyette 1950-yillarning bashlirida maw zédung bashchiliqidiki xitay kompartiyesining birinchi ewlad rehberliri bilen 1970-yillarning axirlirida textke chiqqan xitay kompartiyesining ikkinchi ewlad rehbiri déng shawping salghan idi. Bu, xitay siyasiyonlirimu qobul qilghan bir tarixiy emeliyettur.

Egerde shi jinping dewride bu qarashning yéngi wariyanti otturigha qoyuldi dep qarisaq, u halda shi jinping bu nezeriyege “Jungxu'a milliti ortaq éngi” yaritishni qoshti dések xatalashmayiz. Yighip éytqanda, déng shyawping xitaydiki besh aptonom rayonning igisi bolghan chong milletlerning künlerdin biride xuddiy sabiq sowét ittipaqidek xitayning parchilinishi netijiside musteqilliq yoligha mangmasliqi üchün, eyni waqitning özidila xitayning sabiq sowét ittipaqining yolida mangmaydighanliqini éniq jakarlighan. Bu sözni hem bügünki xitay hökümiti küchep teshwiq qiliwatqan “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizim” nezeriyesining tüp asasiy dep qarashqa bolidu. Démek, “Milletler mesilisini xitayche usulda hel qilish” tin “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm qurush” qiche özgermigen birla nerse, xitayning parchilinishini pütün küch bilen tosushtur؛ özgergini herqaysiy aptonom rayonlarni omumyüzlük xitaylashturushtur.

Biz xu en'gangning “Ikkinji ewlat milletler istratégiyesi” doklatidimu yoquriqi qarashlarning delillirini uchritalaymiz. Xu en'gang mezkur doklatida Uyghurlar nopusining 2010-yilidiki 6-qétimliq nopus tekshürüshte xitaydiki 5-chong milletke aylan'ghanliqini, emma xitaylar bilen toylishish nisbitining xitay boyiche eng töwen nisbetni igileydighanliqini tilgha alghan. Uningdin bashqa Uyghurlarning millet kimlikige bolghan söygüsining xitay dölitige bolghan söygüsidin mutleq yuqiri orunda turidighanliqini؛ ularning xitay ölkilirige bérip yashashni ret qilidighanliqini؛ milliy kimlikini saqlashqa eng ehmiyet béridighanliqini, lékin bu hadisining xitay hakémiyiti üchün éghir tehdit peyda qilidighanliqini otturigha qoyghan. Hetta Uyghurlarning bu ehwalini tüptin özgertish üchün, xitayning milletler siyasitini islah qilish, xitay ichide “Jungxu'a ulusi kimliki” yaritish, hetta buning üchün mejburlash usulinimu qollinish qatarliq tekliplerni otturigha qoyghan. Xu en'gangning doklati, xitay jem'iyitide küchlük ghulghula qozghap, bir türlük “Xitaydiki milliy téritoriyelik aptonomiyeni bikar qilish terepdarliri” ning téximu köpiyishi we xitay milletchilikining küchiyishige yol achqan.

Gerche shi jinping textke chiqqandin kéyin, xitayda “Aptonomiye tüzümi waqtinche emeldin qaldurulmaydu” dep teshwiq qilin'ghan bolsimu, emma shi jinping otturigha qoyghan “Jungxu'a milliti ortaq éngi nezeriyisi” ning özila xitay bolmighan milletlerning yoqitilidighanliqi we atalmish aptonomiyening haman emeldin qalidighanliqining éniq ipadisi idi. Démek, xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasiti del “Milliy mesilini xitayche yolda hel qilish” nezeriyesi bilen bashlinip, “Jungxu'a ulusi” yaritish nezeriyesi astida bügünki basquchqa keldi dep qarashqa pütünley heqliqmiz. Bundaq déyishtiki eng asasliq sewebimiz, 2014-yili échilghan atalmish “Merkezning ikkinji qétimliq shinjang xizmet yighini” da shi jinping, “Jungxu'a milliti ortaq éngi yaritish” ni “Shinjanggha yardem” ning bash yönilishi qilish heqqide buyruq chüshürgen. Yeni atalmish “Shinjanggha yardem” ge kelgen xitayning 19 ölke-sheherlitining eng muhim wezipisi, xitay hökümiti bilen birlikte “Namratliqtin qutuldurush” namida Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshtur.

Bu sözimizning delili süpitide xitayning 19 ölke-sheherlirining Uyghur élini qandaq bölüshiwalghanliqi we xitay hökümiti bilen birlikte Uyghurlargha irqiy qirghinchiliqni qandaq élip barghanliqi bilen bir-birlep tonushup chiqimiz. Biz bügün aldi bilen témimizni yéqinda ashkarilan'ghan “Shinjang saqchi höjjetliri” bilen “Shinjanggha yardem” pilanining munasiwitidin bashlaymiz.

“Shinjang saqchi höjjetliri”, xitay saqchilirining ichkiy qismidiki mexpiy tor békitidin xakkérlar arqiliq tépilghan höjjettur. Mezkür höjjet asasliqi qeshqer wilayitining konasheher nahiyelik j j idarisi bilen ili oblasti tékes nahiyelik j x idarisining komputér sistémisidin érishilgen. Mezkur höjjet Uyghur mesilisi mutexessisi we kommunizm qurbanliri xatire fondining xitay ishliri tetqiqatchisi adri'an zénz Adrian Zenz ependimning tetqiqatigha tapshurulghan. Höjjetning asasliq mezmunida 5000 din artuq Uyghurning bash süriti, süretlerning tartilghan waqtining 2018-yili 1-aydin 7-ayghiche bolghan ariliqta ikenliki, bu ademlerning yérimidin köpining lagérgha qamalghanliqi, ularning arisidiki 15 nepirining kichik balilar we yashan'ghan kishiler bolghanliqi. . . Dek ehwallar ashkarilan'ghan. Eyni waqitta bu höjjettiki sanliq melumatlargha asasen, qeshqer konasheher nahiyeside her 25 Uyghur ichide bir Uyghurning tutqun qilin'ghanliqi jezimleshtürülgenidi. Démek, 280 minggha yéqin ahalisi bolghan we bu ahalining 97 pirsentidin köpreki Uyghur nopusini teshkil qilidighan qeshqer konasheher nahiyeside chong yaki kichik, yash yaki qéri déyilmey keng kölemde tutqun qilish yüz bergen. Eger mushu nisbet boyiche hésablisaq, Uyghur nopusi asasliq nisbetni igileydighan jenubtiki qeshqer, xoten, aqsu we qizilsu qatarliq rayonlarda Uyghurlarning tutqun qilinish ehwalining ademni chöchütkidek derijide éghir bolghanliqini jezimleshtürelishimiz tes emes. Yeni yoquriqi nisbet boyiche hésablin'ghanda, Uyghurlarning tutqun qilinish nisbiti xitaydiki omumiy tutqun qilin'ghanlarning sanidin 64 hesse köp bolghan. Derweqe, ashkarilan'ghan “Xitay mexpiy höjjetliri”, “Qaraqash tizimliki” we “Nenkey donglati” diki ehwallarning peqet biz igiligen Uyghur irqiy qirghinchiliqigha a'it melumatlarning kichikkine bir qismi bolghanliqi éniq.

Biz yoqurida “Shinjang saqchi höjjetliri” diki süretlerning asasliqi qeshqer konasheher nahiyeside tartilghanliqini tilgha élip öttüq. U halda qeshqer konasheher nahiyesi qaysi xitay rayonining yardimide yoquriqidek “Netije” ni yaratti?

Qeshqer konasheher nahiyesi xitayning déngiz yaqisi rayonliridin gu'angdong ölkisining gu'angju shehirige bölüp bérilgen. Xitay kompartiyesi merkiziy komitéti tor békitining 2012-yili 5-ayning 29-küni élan qilghan “Yéngi bir nöwetlik shinjanggha yardem doklati” da, qeshqer konasheher nahiyesini gu'angju shehirining 13-rayoni süpitide tereqqiy qildurush telep qilin'ghanliqi yézilghan.

2018-Yili gu'angdong ölkisining shinjanggha yardem üchün ajratqan iqtisadining ishlitish ornigha alaqidar bir doklatta, “Shinjanggha noqtiliq yardem” üchün ajratqan pulning asasliqi emgek küchlirini ishqa orunlashturush, ma'arip qurulushi, öy qurulushi, asasiy qatlamdiki térorluqqa qarshi turush we muqimliqni saqlash iqtidarini ashurush türliri, milletler arisidiki singishishni kücheytish türi qatarliqlargha ishletkenliki éniq yézilghan.

Uningdin bashqa gu'angdong ölkilik teptish mehkimisining hökümet tor békitide 2016-yili 24-öktebir élan qilin'ghan bir doklattimu gu'angdong ölkilik teptish orunlirining Uyghur éligha mexsus xizmet guruppisi ewetip, Uyghur élidiki térorluq délolirini bir terep qilish, délo xizmetlirini ishleshke yétekchilik qilghanliqi tilgha élin'ghan.

“Gu'angdong géziti” ning xitayche tor békitide 2016-yili élan qilin'ghan bir xewerde gu'angdong ölkisining 2010-yilidin buyan, 1300 dek karxanini qeshqerge tekshürüshke bérish we meblegh sélishqa orunlashturghanlighi, asasiy esliheler qurulushi we ishlepchiqirish türliride qeshqer qatarliq yardem qobul qilghuchi rayonlarni 80 mingdin artuq xizmet orni bilen teminligenliki, 160 ming adem qétimidin köp xizmetke orunlashturghanliqi yézilghan.

Yoquriqi delillerdin shunisi éniqki, qeshqer konasheher nahiyesidiki her 25 Uyghurning ichidin bir Uyghurning tutqun qilinishi, gu'angju shehirining qeshqer konasheher nahiyesige bergen “Noqtiliq yardimi” astida ishlen'gen jinayettur.

Derweqe, gu'angju shehiri we gu'angdong ölkiliri qeshqer konasheher nahiyeside “Shinjanggha noqtiliq yardem” namida yataqliq mektep qurush, déhqanchiliq kespiy kopératipi échish, kommunalashturush, Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirini tartiwélish, déhqanlarni kesp özgertishke mejburlash, Uyghurlarning zéminlirini chéqish, köchürüsh, xitay ölkilirige yötkesh, kespiy terbiyelesh namida lagérlar, türmilerge qamash qatarliq türlük ziyankeshliklerni, éniqraq qilghanda, Uyghur irqiy qirghinchiliqining qeshqer konasheherdiki ijrachisi bolghan.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.