Mutexessisler: “Xitayning asasiy qanuni xitay kompartiyesining bir qorali” (1)

Xitay taratqulirining xewirige qarighanda, 4-dékabir küni xitayning atalmish “Asasiy qanun küni” bolup, bu munasiwet bilen Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti “Partiye 20-qurultiyining rohini öginish, teshwiq qilish we izchilashturush, asasiy qanunda belgilen'gen xelq wekilliri qurultiyi tüzümide ching turush” témisida teshwiqat pa'aliyiti ötküzgen.

Bu pa'aliyette xitayning asasiy qanunining néme ikenliki, qandaq siyasiy prinsip we maddilarni öz ichige alghanliqi yaki uning ehmiyiti heqqide gep bolmighan, peqet “Xitay kompartiyesi 20-qurultiyining rohini estayidil öginip we izchillashturush, shi jinpingning siyasiy-qanun idiyesini yétekchi qilishta ching turush, partiyening shinjangni qanun boyiche idare qilish xizmitidiki rehberlikini kücheytish, shinjangni idare qilishtiki yéngi istratégiyesini toluq we toghra izchillashturush” heqqide teshwiqat élip bérilghan.

Munasiwetlik melumatlargha qarighanda, xitayning hazirqi asasiy qanuni 1982-yil 12-ayning 4-küni échilghan 5-nöwetlik xitay memliketlik xelq qurultiyi yighinda maqullan'ghan. Shuningdin bashlap, xitay hökümiti 4-dékabirni “Asasiy qanun küni” qilip békitip, jaylardiki hökümet organliri arqiliq teshwiqat pa'aliyitini dawamlashturup kelgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependining qarishiche, xitayning “4-Dékabir asasiy qanun küni” teshwiqat pa'aliyiti uchigha chiqqan bir bimenilik. Kommunist xitayda qanun dégen shekildila mewjut, emeliyette yoq nerse. Xitayning qanun dewalghini gherbtin qobul qilghan söz bolup, gherb ellirining chüshenchisidiki qanun xelqning iradisige wekillik qilsa, xitaydiki atalmish qanun hökümdarlarning iradisi we buyruqigha wekillik qilidu.

Xitay asasiy qanunining 33-maddisida: “Xitay xelq jumhuriyeti puqraliri qanun aldida teng-barawer. Dölet kishilik hoquqqa hörmet qilidu we uni qoghdaydu” déyilgen؛ 35-maddisida: “Xitay xelq jumhuriyeti puqralirining söz erkinliki, metbu'at erkinliki, yighilish, jem'iyet qurush, sayahet qilish, namayish qilish erkinliki bar” déyilgen. Halbuki, amérikadiki kishilik hoquq adwokati téng byawning qarishiche, xitay hökümiti bu qanunlirining birigimu emel qilmay kelgen.

Téng biyaw ependi 2014-yil élan qilghan “Xitay asasiy qanunining tüzülme kemchiliki” namliq maqaliside mundaq dep yazidu: “Xitay asasiy qanuni heqqide gep bolghanda, kishiler bu qanunning 2-qismidiki kishilik hoquqqa a'it maddilarni, mesilen, söz erkinliki, metbu'at erkinliki, yighilish we namayish qilish erkinliki, diniy étiqad erkinliki hoquqlirini, barawerlik hoquqi, saylam hoquqi, ma'arip hoquqi qatarliqlarni tilgha élishidu. Eger bir döletning asasiy qanunidiki kishilik hoquq maddilirigha asasen uning kishilik hoquq ehwalini tesewwur qilghili bolsa, xitayni yaxshi dölet déyishke bolidu. Emma pütün dunya biliduki, xitay dunya boyiche kishilik hoquq ehwali eng nachar dölet. 2007-Yil men xu jiya bilen birlikte “Xitayning olimpék yighinidin ilgiriki heqiqiy ehwali” namliq bir doklat teyyarlighanidim, uningda xitaydiki kishilik hoquq ehwali, yeni erkin sözligenlerge jaza bérish, diniy ziyankeshlik, xalighanche qamash, xalighanche qiynash, mexpiy saqchi, bazar bashqurghuchilarning zomigerliki, mejburiy öy köchürüsh, mejburiy bala chüshürüsh, xitaygha mejburiy qayturush, edliye chirikliki, kimlik kemsitishi… qatarliqlarni bayan qilghaniduq. 7 Yil ötti, kishilik hoquq ehwalida qilche yaxshilinish bolmidi؛ eksiche, kishilik hoquqni qoghdighuchilar basturuldi, diniy ziyankeshlikler ewj aldi. Bolupmu tibet we shinjangda puqralarning hoquqi we erkinliki kündin kün'ge yoqalmaqta”.

Téng biyaw ependi radiyomizgha qilghan sözide mundaq deydu: “Xitayning asasiy qanunida xitay puqralirining asasiy hoquqi we erkinlikige munasiwetlik belgilimler bar. Mesilen, saylam hoquqi, diniy étiqad erkinliki hoquqi dégendek. Biraq nahayiti éniqki, xitay hökümiti bu qanun'gha emel qilmaydu. Yene bir jehettin, xitayning asasiy qanunida ‛töt asasiy pirinsip‚, ‛xitay kompartiyesining rehberlik hoquqi‚ dégendek nersiler bar, bular asasiy qanun rohigha xilap. Xitay hökümiti asasiy qanunni teshwiq qilimiz deydu, emma némini teshwiq qilghinini bilgili bolmaydu. Her qandaq dölette asasiy qanun bashqa qanunlardin muhim, orni yuqiri bolidu. Xitay hökümiti bu teshwiqat arqiliq özini asasiy qanunining hörmitini qiliwatqandek körsitishke tirishidu, emma asasiy qanun xitayda héchnéme emes, hemmini qarar qilidighini emeliyette xitay kompartiyesi, u bir mustebit hakimiyet”.

Xitayning asasiy qanunigha munasiwetlik uchurlargha qarighanda, 1988-yil, 1993-yil, 2004-yil échilghan xitay xelq qurultiyi yighinlirida asasiy qanun'gha tüzitish kirgüzülgen. 2018-Yil 3-ayda échilghan 13-nöwetlik xelq qurultiyi yighinida bu qanun'gha yene tüzitish kirgüzülüp, ikki qarar hoquq tutush maddisi emeldin qaldurulup, shi jinpingning ömürlük hökümdar bolushigha yol échip bérilgen.

Xitay asasiy qanunining 5-maddisida: “Jungxu'a xelq jumhuriyeti döletni qanun boyiche idare qilip, sotsiyalistik qanun döliti berpa qilidu. Her qandaq teshkilat yaki shexs asasiy qanun we qanunda belgilen'gen hoquqtin üstün turalmaydu” déyilgen. Emma téng byaw ependining qarishiche, xitayda xitay kompartiyesining hakimmutleq orni xitayning asasiy qanunidin üstün bolup, xitay rehberliri bu qanunni öz iradisi boyiche xalighanche özgerteleydiken. U bu heqte mundaq dédi: “Xitayning asasiy qanuni siyasiy weziyetke béqip özgirip turidu. Hazirqi asasiy qanun 1982-yil tüzülgen bolsimu, xitay kompartiyesidiki idé'ologiyelik özgirish we xitay rehberlirining iradisi bilen köp qétim özgertilgen, yeni uninggha ‛üchke wekillik qilish idiyesi‚, ‛shi jinpingning yéngi dewr sotsiyalizm idiyesi‚ dégendek nersiler qétilip turghan. Shunga u pütünley bir siyasiy qoral. Uning ichide ijabiy körün'gen maddilarni ular ijra qilmaydu.”

Ilshat hesen ependining bildürüshiche, xitayning asasiy qanuni emeliyette éqi qeghez, qarisi siyah bir nerse. Shi jinping guruhi özini gherb ellirige qara guruh qilip körsitishtin saqlinish üchün “Döletni qanun boyiche idare qilish” dégen wéwiskini ésiwalghan. Shi jinpinggha oxshash mustebitler asasiy qanunni xalighanche buzidu we depsende qilidu.

Programmimizning ikkinchi qismida, xitayning asasiy qanunida belgilen'gen atalmish milliy aptonomiye hoquqi we xitay hökümitining “Shinjangni qanun boyiche idare qilish” dégen nam astida yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayiti heqqide toxtilimiz.