Хитайниң уйғур елидики һалқима тәрәққият пилани су кризиси пәйда қилмақта

Хитайниң тәрәққияти вә униң суға болған еһтияҗиниң ешип бериши оттура асия дөләтлири, болупму қазақистанниң су бихәтәрликигә җиддий тәһдит пәйда қилмақта.

Су мәсилиси икки дөләт арисида узундин буян мәвҗут болсиму, әмма район вәзийитини көзәткүчиләр хитай һөкүмити уйғур елида һалқима тәрәққият пиланини йолға қоюп, зор көләмдә көчмән йөткәшкә башлиғандин буян қазақистанниң җиддий су кризисигә дуч кәлгәнликини, кәлгүси йилларда бу тәһдитниң техиму ашидиғанлиқини билдүрмәктә. Төвәндә бу һәқтә мухбиримиз ирадәдин мәлумат аңлиғайсиләр.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, тәңритағлиридин башлинидиған или дәряси вә алтай тағлиридин башланған ертиш дәряси қазақистанға еқип киридиған вә қазақистанни су билән тәминләйдиған муһим икки су мәнбәси һесаблиниду. Бу һәқтики санлиқ мәлуматларға асасланғанда, қазақистанниң бу икки дәрядин еришидиған су миқдари 19 милярд купметирға йетидикән. Әмма хитайниң суға болған еһтияҗиниң ешип бериши нвөәттә қазақситанниң су бихәтәрликигә җиддий тәһдит пәйда қилишқа башлиған.

Бу һәқтә америкидики җәймис товн тәтқиқат оргини елан қилған доклаттин қариғанда, хитайдики тәрәққият болупму уйғур елидики тәрәққият пиланлири хитайниң суға болған еһтияҗини қаттиқ ашурған. Гәрчә хитайниң тәрәққияти район дөләтлиригә пайдилиқ болсиму, әмма йәнә бир җәһәттин униң қошна әлләрму ортақ пайдилиниватқан бу су мәнбәлирини ишлитиштики шәхсийәтчилики күчлүк әндишә яритишқа башлиған. Мәзкур доклатта ейтилишичә, алдинқи йили қазақистанниң хитайда турушлуқ сабиқ баш әлчиси мурат әвизоф бир баянат елан қилип, хитайниң сабиқ дөләт рәиси җяң земиннниң чегра һалқийдиған бу икки дәряниң сүйидин ялғуз хитайниң өзила пайдилиниш һәққидә бир мәхпи буйруқ чүшүргәнликини илгири сүргән. Униң үстигә хитай һөкүмитиниң бу су мәнбәлирини ортақ ишлитиш һәққидики келишимләргә алдирап йеқин кәлмәсликиму бу һәқтики гуманни күчәйтиватқан йәнә бир амил.

Доклатта хитай һазир су вә тәрәққияттин ибарәттин икки чоң риқабәттә нәтиҗә һасил қилишқа бәкрәк алдирап кәткәнликтин, зиядә алдираңғулуқтин келип чиқидиған әкс тәсирләрни көрәлмәйватиду, дейилгән. Доклаттин қариғанда, хитай дунядики йеңилинидиған пакиз су миқдариниң аран 5 пирсәнтигә игә, әмма хитай бу су билән дуня нопусиниң 20 пирсәнтини тәшкил қилидиған нопусни тәминлиши керәк. Униң үстигә хитайдики суниң 75 пирсәнти адәм ичишкә мувапиқ әмәс. 90 Пирсәнт йәр асти сүйи булғанған. 2012 - Йили 400 гә йеқин хитай шәһиридә су қәһәтчилики йүз бәргән. юқиридики бу әһваллар түпәйли хитай һөкүмити су әслиһәлирини яхшилаш қурулушиға 635 милярд доллар мәбләғ салған.

Хитайниң уйғур елида суға болған еһтияҗи күндин - күнгә өрләватқан болуп, бу, асаслиқ хитайниң уйғур елини хитайдики әң чоң пахта базиси вә нефит базисиға айландуруш пилани билән мунасивәтлик икән. Доклатта ейтилишичә, хитай һөкүмити һазир бу пиланни ишқа ашуруш үчүн хитайларни ғәрбкә йүрүш қилишқа, йәни уйғур елиға көчүшкә тәшвиқ қилмақта. Хитайниң җуңго нефитлики шеркитиниң өзила уйғур елидики нефит ишләпчиқиришини 2020 - йилиғичә 60 пирсәнткә йеқин ашуруш үчүн 30 милярд доллар мәбләғ салған. Доклаттин қариғанда, хитай һөкүмити 2030 - йилиғичә уйғур елиниң нопусини 20 милйондин 100 милйонға чиқиришни пилан қиливатқан болуп, бу дегәнлик юқиридики амиллар һәммсиси уйғур елиниң су ишлитиш миқдариниму ашуриду, дегәнлик болуп, бу или вә ертиш дәрялириға чүшидиған бесимни ашуридикән вә нәтиҗидә бу муһит мәсилилирини кәлтүрүп чиқиридикән вә бу йәнә охшаш вақитта қазақистанниң йеза игиликигә пайдисиз амилларни кәлтүрүп чиқиридикән.

Америкида яшайдиған муһит мәсилилири бойичә доктор пәйзулла зәйдун әпәнди бу һәқтә өзиниң пикрини баян қилип, уйғур елидики су мәнбәлириниң аллиқачан еғир бесим ичидә икәнликини, әгәр юқиридики пиланларни йолға қойған тәқдирдә буниң уйғур ели муһити үчүн еғир ақивәтләрни пәйда қилидиғанлиқини билдүрди.

Доклаттин қариғанда, қазақистанниң сүйиниң 75 пирсәнти йеза игилик үчүн ишлитилидикән. Мөлчәрлинишичә, хитайниң йиллиқ суға болған йиллиқ еһтияҗи 2030 - йилиғичә әслидики 555 милярд купметирдин 818 милярд купметирға йетип баридиған болуп, бу уйғур елидин қазақистанға еқип киридиған суниң зор миқдарда кемийип кетидиғанлиқини көрситидикән. Мутәхәсссиләрниң қаришичә, юқиридики икки дәрядин пәқәт или дәрясидин иқип киридиған су миқдариниң 10 пирсәнт кимийип кетишиниң өзила балқаш көлини худди арал көлигә охшаш қуруп кәткәндәк ақивәтни пәйда қилалайдикән.

Қазақистан билән хитай 2001 - йили вә 2007 - йиллири чегра һалқип өтидиған бу дәряларниң сүйидин ортақ пайдилиниш мәсилисдә келишим һасил қилған болсиму, әмма униңға әмәл қилинмиған. Қазақ һөкүмити бу ишта русийини ишқа селишқа тиришқан болсиму, русийә қазақистанниң хитай билән болған су кризисидә оттуриға чүшүп гәп қилишни халимиған. Хитай бу мәсилидиму худди өзиниң җәнубий деңиздики игилик һоқуқи мәсилилиригә охшаш мәсилини хәлқара мунбәрдә әмәс, икки тәрәп арисида һәл қилишни тәшәббус қилип кәлгән.

Җәймис товн тәтқиқат оргини бу һәқтики доклатиниң ахирида, хитайниң хәлқарадики чоң бир дөләт болуш сүпити билән қошна әлләр билән суни ортақлишиш мәсилисидә мәсулиятчан болуши керәкликини, оттура асия дөләтлириниң муқим тәрәққиятиниң муқим су мәнбәсигә еһтияҗлиқ икәнликини, оттура асия тәрәққий қилса буниң хитай үчүнму пайдилиқ икәнликини әскәрткән. Улар йәнә қазақистанниңму су мәсилисини һәл қилиш үчүн су әслиһәлирини яхшилаш, су сүпитини юқири көтүрүш, су амбарлирини толуқлашқа охшаш хизмәтләрни қилиши керәклики вә чегра һалқийдиған суларни ишлитиш мәсилисидә хәлқараниң қоллишини қолға кәлтүрүши керәкликини билдүргән. Пәйзулла әпәнди болса су мәсилисидә хитай һөкүмитиниң чоқум оттура асия әллири билән һәмкарлишиши вә буниңға дәрһал бир чарә тепиши керәкликини, оттура асияда муһитниң булғинишниң алдини дәрһал елиши керәкликини әскәртти.