Хитайниң йәр-җай намлирини өзгәртишиниң ич йүзи

Ситокһолмдин обзорчимиз нәвбаһар тәйярлиди
2023.07.27
kashgar-ayrodrum-airport Қәшқәр хәлқара айродуруми, 2023-йили 27-феврал, қәшқәр
tc.cn

Хитайниң уйғур дияридики йәр-җай намлирини халиғанчә өзгәртиши, һәтта әсирләр бойи давамлишип кәлгән уйғурчә йәр-җай намлирини өзгәртип, униң орниға хитайчә намларни бекитип ишлитиши, һәр саһә кишилириниң күчлүк диққитини қозғимақта.

“тәңритағ тори”ниң 19-июлдики хәвиридә баян қилинишичә, қәшқәр айродроминиң исми “қәшқәр ләйниң хәлқаралиқ айродроми” дәп рәсмий өзгәртилгән. Хәвәрдә йәнә бу айродромниң уйғур ели бойичә иккинчи чоң айродром болуштин башқа, тунҗи тармақ ленийәлик хәлқаралиқ айродром болуп һесаблинидиғанлиқи елан қилинған.

Хитайниң “қәшқәр ародроми”ниң намини бир домилапла хитайчилаштуруши, йәни униңға “ләйниң” дегән хитайчә намни қошушиға рошән һалда сиясий мәқсәтниң йошурунғанлиқи ашкара болмақта. Йәни хитай таратқулирида “қәшқәр айродроминиң исмини өзгәртиш- ғәрбий дияр - саяһәтчилик саһәсиниң йеңи муқәддимисини яратти.  Ләйниң шәһириниң бу хил алаһидә етибарға сазавәр болуши, униң дөләтниң бирликини қоғдаш вә дүшмән күчләргә қарши турушниң символи болғанлиқида” дегәндәк мәзмунлар күчәп тәшвиқ қилинмақта.

Ундақта, “ләйниң” дегән бу хитайчә сөз немә мәнини билдүриду? хитай немә үчүн қәшқәр айродроминиң намини “ләйниң айродроми” ға өзгәртиду, буниң сәвәби немә?

Хитай таратқулириниң билдүрүшичә, қәшқәр айродроминиң намини “ләйниң айродроми”ға өзгәртишниң сәвәби, қәшқәрниң тарихтики “йипәк йоли” вә бүгүнки хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулуши линийәсидики муһим авиатсийә түгүни икәнликини әкс әттүрүш, қәшқәрниң дөләтләр ара чегра һалқиған сода тәрәққият әвзәлликини җари қилдуруш үчүн икән.

Қәшқәр айродроминиң намини хитайчә “ләйниң”гә өзгәртишниң арқа көрүнүшидә хитайниң чоңқур сиясий муддиаси вә “шинҗаң әзәлдин хитайниң айрилмас бир парчиси” дегән сиясий сәпсәтәсиниң йошурунғанлиқини көривелиш тәс әмәс, әлвәттә. Хитай даирилири уйғур мәдәнийитиниң қәдимий мәркәзлиридин бири болған қәшқәрдики айродромниң намини хитайчилаштуруш арқилиқ, өзлириниң тарихтин буян қәшқәрни мәркәз қилған районларни башқуруп кәлгәнлики, бундин кейинму бу районда хитай һакимийитиниң дәвр сүридиғанлиқи, шундақла хәлқараға уйғур дияридики һәрқандақ бир җайниң наминиң уйғурчә әсли аталғуси билән әмәс, бәлки хитайчилаштурулған нами билән билинишини көрситиш үчүн пиланлиқ елип берилған бир һәрикәттур.

Хотәндә хитайчә қоюлған йәр нами. 2018-Йили 21-сентәбир.
Хотәндә хитайчә қоюлған йәр нами. 2018-Йили 21-сентәбир.
AP

Йеқинда “хитай иҗтимаий пәнләр журнили”да елан қилинған бу һәқтики мақалидә изаһлинишичә, “ләйниң” дегән бу нам қәшқәр конашәһәргә җайлашқан уйғурчә мәнбәләрдә “юмулақ шәһәр” дәп атилип кәлгән җайниң хитайчә атилиши икән. “ләйниң қәләси” мәнчиң сулалиси дәвридә қәшқәрни мәркәз қилған җәнубий уйғур дияридики тупрақларни идарә қилиш үчүн селинған һәрбий қәлә болуп, қәшқәрниң истратегийәлик орни билән чәмбәрчас бағланған икән. Мәзкур мақалидә манҗу импиратори чийән лоңниң мәнчиң әскәрлири база қилған қәшқәрдики бу қәләгә “ләйниң” дегән намни тәқдим қилғанлиқи, бу сөзниң “қәшқәрийәни тинҗитип, хәлқини әмин тапқузуш” дегән мәнини беридиғанлиқи оттуриға қоюлған. Мақалидә йәнә қәшқәрдики “ләйниң шәһири” (ләйниң қәләси)ниң әйни вақитта чиң сулалисиниң илгири-кейин болуп җуңғарларниң һуҗумлири мәғлуп қилиш, хоҗилар йеғилиқлирини тинҗитиш җәрянида мәнчиң әскәрлири үчүн “тәврәнмәс қорған” болғанлиқи, шундақла чиң сулалисиниң “ғәрбий район”ни қайтуривалғанлиқини ғәлибисигә символ қилинидиғанлиқи тәкитләнгән. Хитай мәнбәлириниң қәшқәрдики “ләйниң шәһири” һәққидә бәргән бу баянлирини инчикилик билән тәһлил қилғинимизда, чийән лоңниң хитай тарихчилири тәсвирлигинидәк “тинчлиқ әлчиси” болмастин, бәлки профессор абләһәт хоҗайеф ейтқинидәк, “қәшқәрийә вә пүтүн шәрқий түркистанни ишғал қилған тунҗи хитай һөкүмрани” икәнликини; шәрқий түркистанниң 18-әсирниң оттурилирида мәнчиң импирийәси тәрипидин дәсләпки қәдәмдә бесивелинған земин икәнликини ениқ көрәләймиз.

Хитай һөкүмити нәшир қилған “қәшқәр чоң ишлар хатириси” намлиқ китабта қәйт қилинишичә, мәнчиң импираторлиридин чийән лоң бу җайда сепиллиқ шәһәр салдуруп, һәрбий мәһкимә вә әскирий база тәсис қилған, 1771-йили ярлиқ чүшүрүп, бу қәләгә “ләйниң шәһири” дәп нам бәргән икән. Қәшқәрдики йәрлик уйғурлар “юмулақ шәһәр” дәп атап кәлгән, кейинчә харабилиққа айланған бу җайға йеқинқи йилларда “ләйниң шәһири харабилиқи” дегән тахтай есилип, саяһәт нуқтиси қилип бекитилгәнлики мәлум.

Хотәндики мәлум районға 团结新村(иттипақ йеңи кәнти) дәп қоюлған хитай исим сериқ рамкида көрситилди. 2018-Йили 20-сентәбир.
Хотәндики мәлум районға 团结新村(иттипақ йеңи кәнти) дәп қоюлған хитай исим сериқ рамкида көрситилди. 2018-Йили 20-сентәбир.
AP

Хитай тарихида йәр-җай намлирини өзгәртиш қилмиши тарихтин бери мәвҗут болуп кәлгән бир адәттур. Хитай тарихиға қарайдиған болсақ, ғәрбий хән сулалиси дәвридин башлап таки мәнчиң сулалисиғичә болған узақ тарихта йеңидин һакимәт бешиға чиққан хитай падишаһлири алдинқи ханиданлиқ дәвридә бәрпа қилинған йәр-җай намлирини өзгәртип, өзиниң һөкүмранлиқини намайиш қилип кәлгән. Мәнчиң сулалиси шәрқий түркистанни ишғал қилғандин кейин, үрүмчини “дихуа”, баркөлни “җенши”, манасни “сүйләй” дәп атиғанлиқи буниң бир мисалидур. 

Мустәбит дөләтләрдә адәттә йәр-җай намлирини өзгәртиш һәрикити рошән сиясий муддиани чиқиш қилған болиду. Мәсилән, хитай һөкүмити йәр-җай намлирини бекитиштә хитай дөлитиниң бир пүтүнлүки вә әминликини көзләш, дөләтниң игидарчилиқ һоқуқиға зиян елип келидиған йәр-җай намлирини чәкләштин ибарәт сиясий мизанни асас қилған. Хитай һөкүмитиниң уйғур елидики йәр-җай намлирини өзгәртиш сияситиниң ич йүзи, хитай һөкүмитиниң бу земиндики һакимийитини күчәйтиш, өзиниң ишғалийәтчилик қилмишини пәрдазлаш вә хитай болмиған милләтләрни хитайлаштуруш мәқситини чиқиш қилғанлиқи ениқ. 

Үрүмчидики мәлум кочиниң хитайчә 东风路(шәрқ шамили йоли) дәп қоюлған исми сериқ рамкида көрситилди. 2014-Йили 23-май.
Үрүмчидики мәлум кочиниң хитайчә 东风路(шәрқ шамили йоли) дәп қоюлған исми сериқ рамкида көрситилди. 2014-Йили 23-май.
AP

Уйғур елидики йәр-җай намлириниң өзгириши гәрчә тарихтин буян йүз берип турған бир һадисә болсиму, әмма чиң сулалисиниң ахириқи мәзгиллиридә манҗу-хитай һөкүмранлириниң шәрқий түркистанға болған контроллуқиниң ешип беришиға әгишип, бу һадисә йоқири пәллигә чиққан. Бу дәврләрдә үрүмчи, қарашәһәр, манас, қорғас, баркөл қатарлиқ җайларға хитайниң мустәмликичилик сияситини әкс-әттүридиған хитайчә исимларниң қоюлуши шуниң җүмлисидиндур. 1949-Йили коммунист хитай һакимийәт бешиға чиққандин кейин, уйғур дияридики йәр-җай намлирида көп қетим өзгириш болди. Мәсилән, уйғур елидики бир қисим қәдимий шәһәрләрниң коча вә йоллириниң әслидики уйғурчә нами өзгәртилип, орниға “җуңсән йоли”, “азадлиқ кочиси”, “иттипақ мәйдани” дегәндәк намлар қоюлған. Тарихчи җәймис милвардниң “явро-асияниң кесишиш нуқтиси: шинҗаңниң қисқичә тарихи” намлиқ китабида көрситилишичә, 20-әсирдә хитай даирилири уйғур дияридики көп қисим йәр-җай намлирини бурунқи хитайчә исимларға өзгәртивәткән.

Уйғур аптоном районлуқ хәлқ һөкүмити 2011-йили елан қилған “йәр-җай намлирини өлчәмләштүрүш вә йолға қоюш чариси”ниң 8-9-маддилирида: “аз санлиқ милләтләр тилидики йәр-җай намлирини халиғанчә қисқартмаслиқ, тәрҗимидә йәрлик тилниң тәләппузи бойичә хитайчиға тәрҗимә қилиш, дөләт рәһбәрлириниң исимлирини йәр-җай намлири қилип қолланмаслиқ” дәп көрситилгән болсиму, әмма хитай даирилири бу маддиларға толуқ әмәл қилмиған. Бу бәлгилимидә йәнә “шу җайдики амма қоллинип адәтләнгән исимларни өзгәртмәслик, исим қоюшқа тоғра кәлсә йәрлик хәлқниң пикрини елиш лазим” дәп бәлгиләнгән. Әмәлийәттә хитай даирилири қәшқәр айродроминиң исмини өзгәртиштә һәргизму қәшқәр аһалисиниң исим өзгәртишкә даир пикрини алмиған. Әксичә хитай даирилири өз алдиға қарар чиқирип бекиткән.

Йәр-җай, орун намлири мәлум нуқтидин алғанда өтмүшниң тамғисидур. Йәр-җай намлириниң тәтқиқ қилидиған илим хәлқарада “топологийә” дәп атилиду. Йәр-җай намлириниң етемологийәси мәлум милләт яки хәлқниң тарихи, өтмүши, йәрлик мәдәнийити вә иҗтимаий әһваллирини әкс әттүрүп бериду.

Йиғип ейтқанда, хитай даирилириниң уйғур дияридики йәр-җай намлирини, болупму қәдимий тарихқа игә қәшқәр қатарлиқ мәшһур шәһәрләрдики йәр намлирини халиғанчә өзгәртиши, уларниң уйғур диярини хитайниң әбәдий бир парчисиға айландуруш, бу районда уйғурлар мунасивәтлик һечқандақ бир из яки бәлгә қалдурмаслиқни нишан қилиштәк сиясий қара нийитиниң ич йүзини көрситип бериду.

***

(Бу обзордики қарашлар апторға хас болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.