“Uyghurlar kim we xitay néme üchün ulardin qorqidu”

Dunyadiki muhim éqim mesililiri, siyasiy we iqtisadiy weziyet we weqeler üstide mutexessislerning pikir - analizliri élan qilinidighan xelq'araliq tor betlerdin bolghan “Xelq'araliq xewp körsetküchi” tor bétide 3 - öktebir küni Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqide bir doklat maqalisi élan qilindi. Maqalide aptor Uyghurlarning kimliki we ularning siyasi weziyitini tonutush bilen birlikte, xitay hökümitining Uyghur mesilisini bir terep qilishta qolliniwatqan taktikilirini mulahize qilghan. Bu maqalige “Uyghurlar kim we xitay néme üchün ulardin qorqidu” dep mawzu qoyulghan bolup, töwende muxbirimiz irade silerge bu maqalidiki mezmunlar heqqide melumat béridu.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, “Xelq'araliq xewp körsetküchi” tor bétide élan qilin'ghan “Uyghurlar kim we xitay néme üchün Uyghurlardin qorqidu?” mawzuluq alahide doklat mezkur organning tetqiqatchisi jérémiy ludi teripidin yézilghan. U doklatida xitay hökümitining Uyghurlarning musteqilliq heriketlirini cheklesh üchün qollan'ghan taktikilirini hem shundaqla ottura asiya döletlirini Uyghur mesilisige kelgende qandaq qilip özining dépini chalidighan qilghanliqi üstide nuqtiliq toxtalghan.

U Uyghur éli we Uyghurlarning xitay üchün eng chong ichki we xelq'araliq mesilisi ikenlikini, Uyghur élige xoshna bolghan ajiz döletler, éniqsiz chégra, milletler mesilisi, dini mesililerning xitay üchün chong bir bash aghriqi bolghachqa xitayning derhal ottura asiya döletliri bilen munasiwetlerni normallashturup, chégrini muqimlashturush we alaqilerni kücheytish arqiliq bixeterlik munasiwetlirini kücheytishtin ibaret axirqi meqsitini ishqa ashurghanliqini bayan qilghan. U mundaq dep yazghan :

- Bölgünchilik, radikalliq we térrroluq tin ibaret “Üch xil küch” dégen sepsetini qollinip turup, xitay shinjangni dini radikalliqni asas qilghan bölgünchilik we zorawanliq bilen tolghan bir jay qilip körsitishke urundi. Xitayning Uyghur rayonini yuqiriqidek gewdilendürüshining asasiy ajiz, mubalighe we xata. Biraq, shundaq bolushigha qarimay, xitay hökümiti shangxey hemkarliq teshkilati we uninggha qarashliq organlar arqiliq ottura asiya döletlirini özining Uyghur mesilisige qoyghan ölchimi we bahasini qobul qildurushta ajayip ghelibe qazandi.

Aptor maqaliside, xitay hökümitining Uyghur élige tutqan siyasitide asasliq “Wetenperwerlik” ni terghip qilish, mundaqche éytqanda “Xitaylashturush” ni asas qilip kelgenlikini, Uyghur élidiki tengpungsiz iqtisadiy tereqqiyat, barawersizlik we xitay köchmenliri naraziliqning menbesi ikenlikini eskertken. U, xitay hökümiti 1996 - yilidin bashlap ijra qilghan “Qattiq zerbe bérish” herikiti üstide toxtilip, uni shu chaghdiki weziyetke baghlighan. Uning qarishiche, xitayning bundaq qattiq qol siyaset yürgüzüshi shu chaghdiki özgiriwatqan weziyetke munasiwetlik bolup, tashqi jehettin alghanda, sowét ittipaqi yimirilip, Uyghur élining chégrisidila siyasiy jehettin muqimsiz, iqtisadiy ajiz döletlerning barliqqa kélishi we Uyghur élining ilgiri “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ni élan qilip musteqil bolup baqqan bir jay bolushi xitay hökümitige yéngi bir xewpsizlik riqabiti peyda qilghan. Shuning bilen xitay yene bir tibetning yaritilip qalmasliqi üchün, meyli rast bolsun,meyli xiyaliy bölgünchilikning hemmisini sistémiliq halda “Üch xil küchlerge qarshi turush” ni qollinip turup yoqitish herikitini bashlighan.

Aptor mulahiziside buninggha misal bérip, xitay hökümitining i térrorluq bilen bölgünchilikni birleshtürüp, chet'ellerdiki musteqilliqni terghip qilidighan we hetta qilmaydighan barliq Uyghur teshkilatlirini “Térrorchilar” dep élan qilghanliqini hem shundaqla xitayning ichidiki Uyghurlardin bolghan milliy siyasetni tenqid qilghuchilarningmu obrazini xunikleshtürüsh usulini qollinip turup, ularni “Bölgünchi, térrorchi, dini radikal” dep qarilighanliqini bayan qilghan. Aptor yene xitay hökümitining Uyghurlarning bölgünchilik heriketlirini mubalighe qilip, Uyghurlarning Uyghur élide, afghanistanda hetta qazaqistan we qirghizistanda mexpiy chéniqish, terbiyilinish baziliri barliqini, yüz bergen naraziliq heriketlirining keynide el - qa'ide térror teshkilati barliqini ilgiri sürüp kelgenlikini emma külkilik bolghini, el - qa'idining peqet 2009 - yilidiki weqedin kéyin, xitay hökümiti Uyghurlarni qattiq basturghanda andin otturigha chiqip, xitaygha qarshi bayanat bergenlikini bayan qilghan.

Emma aptorning qarishiche, xitay Uyghur mesiliside chet'el küchlirining tesiridin ensirisimu, emma eng köp endishe qilidighini yenila Uyghurlarning özi jümlidin Uyghur éli ichidiki, xoshna döletlerdiki we shundaqla xelq'aragha tarqalghan Uyghur jama'iti we teshkilatliri iken. Shunga u xitay hökümitining ishni zor Uyghur nopusigha ige bolghan ottura asiya döletlirining rehberliri bilen yéqin munasiwet ornitish bilen bashlighanliqini, Uyghurlarning herikitini qollimasliqini qolgha keltürüsh bedilige qazaqistan we qirghizistan bilen bolghan chégra dawaliridin waz kéchip, bu döletlerge iqtisadiy yardem qilish, bu döletlerdiki siyasiy élitlarni sétiwélish we hetta prézidént a'ilisi bilen yéqin munasiwetlerni qurush arqiliq axiri bu dölet hökümetlirini Uyghurlargha xuddi xitaygha oxshash mu'amile qilidighan derijige ekep qoyghanliqini, ularning xitayning Uyghur élidiki térroluqqa qarshi herikitining eng yéqin qollighuchiliri bolghanliqini bayan qilghan. Aptor shangxey hemkarliq teshkilatining qurulushidiki birdin - bir meqsetning Uyghur élini tinjitish ikenlikini alahide eskertken. U mulahizisi axirida Uyghurlarning weziyitini mundaq dep yighinchaqlighan:

- - Xitayning shinjang we Uyghurlardin ensirishi ularni xitayning ichki we tashqi siyasitidiki eng muhim mesililirining birige aylandurdi. Ular hem xitayning ottura asiya döletliri bolghan munasiwitining merkizi noqtisi. Xitay shangxey hemkarliq teshkilati ichide özining normilirini omumlashturup, teshkilat arqiliq Uyghurlargha qarshi turidighan siyasetlirini xelq'aralashturushta ghelibe qazandi. Bu döletler ara shekillen'gen bixeterlik hemkarliqi arqiliq xitay hökümiti bu ajiz döletlerdin özining zémin pütünlükige kélidighan tehditke taqabil turdi. Bu arqiliq xitayning ottura asiya döletlirigiche kirip, özige tehdit dep hés qilghanlarni bir terep qilalaydighan boldi. Jümlidin bu arqiliq xitayning bu atalmish“Tehdit” ke qarshi éliwatqan mubalighe xaraktérliq tedbirliri sayiside peqet shinjang ichidiki Uyghurlarla emes, belki barliq Uyghurlarning hoquqi depsende qilinmaqta.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, siler yuqirida “Xelq'araliq xewp körsetküchi” tor bétide bu organning tetqiqatchisi jérémiy ludi teripdin yézilghan analizdiki bir qisim mezmunlar bilen tonushup öttinglar.