Хитайниң уйғурларға тутқан сияситиниң ассимилятсийә вә ирқий қирғинчилиққа бурулушиниң сәвәби немә?

Доктор ерин гласман “хитай хәлқ җумһурийитиниң милләтләр сияситидики биюрократлиқ амиллар: 1950-йиллардин өгинишкә тегишлик савақлар” намлиқ доклати

Доктор ерин гласман (Aaron Glasserman) хитай һөкүмитиниң уйғурларниң пәрқлиқ миллий кимликини хитай дөлитиниң бирлики вә земин пүтүнлүкигә хәтәр йәткүзидиған муһим сәвәб дәп қарайдиғанлиқини көрсәтти. Йәни хитай һөкүмитиниң уйғурларниң дин, мәдәнийәт, тилдики пәрқлири вә гео-сиясий сәвәбләр түпәйли уйғур елидә “бөлгүнчилик, хитайдин парчилиниш қатарлиқ паалийәтләр оттуриға чиқиду” дәп қарайдиғанлиқини, мана шундақ әндишә сәвәбидин хитайниң уйғурларға тутқан сияситиниң ассимилятсийә вә ирқий қирғинчилиққа қарап бурулғанлиқини илгири сүрди.

Доктор ерин гласман “хитай хәлқ җумһурийитиниң милләтләр сияситидики биюрократлиқ амиллар: 1950-йиллардин өгинишкә тегишлик савақлар” намлиқ доклатни елан қилған. У доклатида хитай һөкүмитиниң хитай болмиған милләтләрни бастурушқа мунасивәтлик сәвәбләр ичидә мәдәнийәт вә иқтисадий вә биюрократлиқ амилларниң барлиқини илгири сүргән. Униңда хитай хәлқ җумһурийитиниң 1950-йилларниң башлиридин башлап йолға қойған милләтләр сиясити саһәсидики биюрократик орган-хитай дөләтлик милләтләр ишлири комитети вә униң хитайдики еғир сиясийлаштурулған муһитта елип барған хизмәтлири тоғрисида муһакимә йүргүзүлгән. Апторниң тәкитлишичә, бу биюрократлиқ система шу мәзгилләрдин тартип хитайдики қоюқ сиясий атмосфераниң еғир тәсиригә учриған. Бу тарихи җәрянда милләтләр ишлири комитети әмәлдарлириниң хитай компартийәсигә болған садақәтмәнликини намаян қилиш үчүн, милләтләр хизмитидә барғансери радикал бәлгилимиләр вә ассимилятсийә тәдбирлирини йолға қойғанлиқи илгири сүрүлгән.

Биз доклатниң мәзмуни, доклатниң оттуриға қурулуштики мәқсити вә хитай һөкүмитиниң хитай болмиған милләтләргә, болупму, уйғурларға тутқан сияситидә ассимилятсийә вә ирқий қирғинчилиққа бурулушиниң арқисида қандақ сәвәбләрниң барлиқи һәққидә доктор ерин гласман билән сөһбәт елип бардуқ. Диққитиңлар сөһбитимизниң тәпсилатида болсун.

Мухбир: доктор ерин гласман бу доклатниң қисқичә мәзмунини немә? доклатта немиләр оттуриға қуюлди?

Ерин гласман: бу, хитай хәлқ җумһурийитидики милләтләр ишлири комитети дөләт дәриҗилик орган. Милләтләр ишлири комитети болса өлкә, шәһәр, наһийә дәриҗилик тәшкилатлар торини назарәт қилиду. Шуңа мән 20-әсирниң 50-йиллиридики һөкүмәтниң бу қисминиң тәрәққиятиға диққәт тартишқа тириштим вә бу тарихниң асаслиқи йеқинқи он яки йигирмә йил, болупму һазирқи дәврдә елинған қарарларни чүшинишимизгә ярдәм берәләйдиғанлиқини көрсәттим

Мухбир: сиз доклатиңизда, “җуңхуа хәлқ җумһурийитидики миллий сиясәткә мунасивәтлик җиддийлик дөләтниң чеграси биләнла чәклинип қалмайду” дәпсиз. Бу тоғрулуқ қисқичә чүшәнчә бәрсиңиз?

Ерин гласман: шуңа мениң демәкчи болғиним, уни икки тәрәптин чүшәнгили болиду. Бири, аталмиш аз санлиқ милләтләр яки хитай болмиған хәлқләр шинҗаң, тибәт, моңғулийә, хитайниң шәрқи җәнубтики гуаңши вә йүннәнгә җайлашқан. Йәни уларниң нопуси бу районларға мәркәзләшкән. Шуниң билән бир вақитта хитай хәлқ җумһурийитиниң ички қисмидиму аз санлиқ милләтләр яки хитай болмиған етник аз санлиқ милләтләр бар. Болупму туңганлар хитайдики һәр қайси өлкиләрдә бар. Хитай болмиған милләтләр бәзән ихтияри вә бәзән мәҗбурий көч арқилиқ көчкән болғачқа, уларни пүтүн хитай миқясида учратқили болиду. Шуңа биз буни хитайниң чегра районлирида көрүлидиған һадисә дәп қаримаслиқимиз керәк. Мән демәкчи болған иккинчи бир тәрәп шуки, өлкә, шәһәр, наһийә дәриҗилик тәшкилатлар торини назарәт қилидиған милләтләр ишлири комитети шинҗаң, тибәт, моңғулийәдила болупла қалмастин бу хитайдики һәммә наһийә, шәһәр вә һәр қайси өлкиләрдә мәвҗут. Шуңа биз хитайдики миллий тоқунушни, милләтләр арисидики җиддийликни вә миллий сиясәтни хитай хәлқ җумһурийитидики чегра һадисиси дәп ойлашқа майил болсақму, лекин мениңчә буни пүтүн хитайда йүз бериватқан иш дейишкә болиду.

Мухбир: сиз доклатиңизда “1950-йилларниң беши вә оттурилири хитай һөкүмитиниң миллий сиясити кәң қоллуқ болуп, хитай болмиған милләтләргә қарита бир қәдәр кәң қорсақлиқ билән муамилә қилған” дәпсиз. Немә үчүн хитайниң бу сиясити кейинки йилларда өзгәргән?

Ерин гласман: мавзедуң дәври вә хитайдики ислаһат дәвридин кейинла, хитай компартийәси сиясий вә мәдәнийәт җәһәттин өзлириниң орнини қанунлаштурушниң йеңи йолини издиди. Шундақ қилип улар барғансери марксизмдин йүз өрүп, өзлири яратқан башқа бир идийәгә, йәни хитай мәдәнийитини бәрпа қилишқа йүзләнди. Улар (хитай компартийәси) хитай мәдәнийитигә әһмийәт бәргәнсери, хитай мәдәнийитигә қарита чүшәнчиси охшаш болмиған яки униңға охшаш бағлинишни һес қилмайдиған хитай болмиған милләтләрниң болуши хитайдики мәсилини шунчә еғирлаштурди. Хитай компартийәсиниң идеологийә җәһәттин өзиниң орнини қанунлаштуруши җәһәттә өзгиришләр болди. Буниңдин башқа тәрәпләрдиму өзгириш болди. Мәсилән, өткән йигирмә бәш йилда, хитай вә вә чәт әлдә көлими бир қәдәр чәклик болған диний ашқунлуқ вә һәтта террорлуқ вәқәлири йүз бәрди. Мениңчә хитай һөкүмити бу һадисиләрдин артуқчә гуман вә әндишә қилди. Бу уларниң тәсәввур иди. Мән буларниң бу һәқтики пикир вә тәсәввурини қоллимаймән. Уларниң тәсәввур қилғини радикал ислам яки ислам билән террорниң бағлиниши иди. Шу сәвәбтин, дөләт ичидә мәдәнийәт сүпитидә исламға болған артуқчә дүшмәнлик пәйда болған болуши мумкин. Шуңа бу хитайда бир қисим өзгиришләрни қозғитишқа сәвәб болди. Униңдин башқа хитай йеқинқи он, йигирмә йилда техиму күчлүк һалға кәлди. Шуниң билән хитайниң сиясити өзгәрмигән тәқдирдиму, қилалайдиғанлири, сиясәтни йолға қоюш дәриҗиси өзгәрди вә көпәйди. Шуңа бүгүн көрүватқинимизниң бир қисми техиму чоң дөләт иқтидариниң әкс етишидур.

Мухбир: хитайниң хитай болмиған милләтләргә болупму, уйғурларға тутқан сияситидә ассимилятсийәгә бурулушиниң арқисида немә бар? сәвәби немә?

Ерин гласман: мән бу тоғрулуқ бир аз бурун бәзи муһим нуқтиларни хуласилидим. Мениңчә, буниң бир сәвәбини хитайниң террорлуқ вә диний ашқунлуқниң тәһдитигә болған инкаси дейишкә болиду. Шуңлашқа улардин қутулуш, уни хитайлаштуруш йәни ислам динини хитайлаштуруш керәк дәп қарайду. Хитайдики бу ислам дүшмәнлики вә исламдин қорқушини дуняви террорлуққа қарши туруш уруши вә хитайда бурундин мәвҗут болған тарихи сәвәбләр кәлтүрүп чиқарған дейишкә болиду. Йәни була йеқинқи нәччә он йилда мусулман аз санлиқ милләтләргә болған ассимилятсийәни кәлтүрүп чиқарған. Әлвәттә, гео-сияси сәвәбләрму бар. Демәкчимәнки, шинҗаң вә тибәт қатарлиқ районларни контроллуқини сақлап қелиш әндишиси, һөкүмәтниң пәрқлиқ миллий кимликләрни дөләтниң бирлики вә земин пүтүнлүкигә хәтәр йәткүзиду дәйдиған амилларму бар. Бу ши җинпиң тәкитлигән бир иш. 2021-Йили, ши җинпиңниң асаслиқ линийәни, йәни пиринсипини оттуриға қойди. Шуңа асасий җәһәттин ейтқанда, миллий сиясәт вә миллий хизмәтниң тәшкилләш пиринсипи җуңхуа миллити ортақ еңини шәкилләндүрүш болди. Демәкчимәнки, пәрқлиқ миллий кимликни барғансери аҗизлитип, ортақ җуңхуа миллити кимликини қурушқа алаһидә әһмийәт берилди. Шуниң билән бир вақитта, бу һәрикәтниң башлиниши билән хитайда милләтчиликниң күчәйгәнликини көргили болиду. Буниңға охшаш һәрикәт вә һадисиләр, дуняниң башқа җайлиридиму мәйданға кәлди. Бу йәрдә тилға елишқа тегишлик йәнә муһим бир иш совет иттипақиниң парчилиниши болди. Бу мениңчә хитай рәһбәрлириниң нәзиридә бәк муһим һадисә иди. Хитай болмиған милләтләрдә милләтчилик туйғуси бар иди. Совет иттипақиниң бир парчиси болған охшимиған гуруппилар, охшимиған милләтләр мәлум мәнидин ейтқанда уларниң милләтчилик һәрикити вә сәпәрвәрлики 80-йилларниң ахири вә 90-йилларниң бешида совет иттипақиниң парчилинишиға сәвәбчи болған муһим амиллардин бири иди. Шуңа мениңчә, совет иттипақиниң парчиланғандин кейин хитайдики хитай болмиған милләтләр арисида йеңи милләтчиликниң оттуриға чиққанлиқи һәққидә алаһидә әндишә пәйда болди.

Мухбир: хитайниң хитай болмиған милләтләргә болупму, уйғур елидики уйғурлар вә башқа түркий мусулман милләтләргә тутқан сияситиниң миллий вә ирқий қирғинчилиққа бурулушиниң арқисида немә бар? сәвәби немә?

Ерин гласман: мән бир аз бурун хитайниң миллий сиясәттә техиму кәң даиридә ассимилятсийәгә бурулушниң сәвәбини баян қилдим. Шуңа мән бая дегәнләрниң һәммиси сизниң бу соалиңиз билән мунасивәтлик дәп ойлаймән. Шинҗаңдики уйғур вә башқа хитай болмиған мусулманларниң әһвали пәрқлиқ. Бу йәрдә башқа бир мәсилә бар. У болсиму уйғурлар бу районға мәркәзләшкән. Шуңа хитай һөкүмити бу райондики дин, мәдәнийәт, тилдики пәрқләр түпәйли шинҗаңда бөлгүнчилик, хитайдин парчилиниш вә террорлуқ паалийәтлириниң оттуриға чиқишиға қарита көп әндишилири бар. Хитай һөкүмити шинҗаңда кәң көләмлик тутқун қилиш вә мәҗбурий әмгәкни өз ичигә алған интайин рәһимсиз тәдбирләрни йолға қойди. Бу мениңчә, пәқәт хитай һөкүмити көңүл бөлидиған нурғун бихәтәрлик әндишилири вә мәсилилириниң гәвдилишип әкс етишиду. Йәнә келип, һәр қандақ террорлуқ тәһдитигә қарши һәрикәткә өтүшниң зөрүрлүкиниң ипадилинишидур. Кишиләрдә бир хил хитай кимликидин башқа кимликкә қарита қорқуш мәвҗут. Шинҗаңни хитай хәлқ җумһурийитиниң башқа нурғун җайлириға селиштурғанда, шинҗаң кейин бойсундурулди, йәни чиң империйәси тәрипидин 18-әсирдә бойсундурулди. Шинҗаңниң бу тарихтин кейинки дәврлирини мурәккәп вә көп мәсиләр билән толған дейишкә болиду. У йәрдики уйғурларниң вә башқа милләтләрниң узун тарихи бар. Уларниң оттура асия вә илгирики османли империйәси, шундақла совет иттипақи вә русийә империйәси билән болған алақиси узун тарихқа игә. Шуңлашқа, мәлум мәнидин ейтқанда, хитай һөкүмити шинҗаңниң йәнила йетәрлик дәриҗидә хитай әмәсликидин әндишә қилиду. Шуңа мениңчә хитай шинҗаңда әң чекидин ашқан тәдбирләрни йолға қуюватиду. Шинҗаңда хитай хәлқ җумһурийитиниң мәдәнийәт пәрқигә дүшмәнлик қилиши чекидин ашти. Чүнки буниң сәвәби шинҗаңниң һөкүмәтниң нурғун әндишисигә сәвәбчи болғанлиқидур.

Мухбир: рәһмәт сизгә

Ерин гласман: сизгиму рәһмәт

Сөһбитимизниң тәпсилатини юқириқи аваз улинишидин аңлиғайсиләр.