Xitayning Uyghurlargha tutqan siyasitining assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa burulushining sewebi néme?

Doktor érin glasman “Xitay xelq jumhuriyitining milletler siyasitidiki biyurokratliq amillar: 1950-yillardin öginishke tégishlik sawaqlar” namliq doklati

Doktor érin glasman (Aaron Glasserman) xitay hökümitining Uyghurlarning perqliq milliy kimlikini xitay dölitining birliki we zémin pütünlükige xeter yetküzidighan muhim seweb dep qaraydighanliqini körsetti. Yeni xitay hökümitining Uyghurlarning din, medeniyet, tildiki perqliri we gé'o-siyasiy sewebler tüpeyli Uyghur élide “Bölgünchilik, xitaydin parchilinish qatarliq pa'aliyetler otturigha chiqidu” dep qaraydighanliqini, mana shundaq endishe sewebidin xitayning Uyghurlargha tutqan siyasitining assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa qarap burulghanliqini ilgiri sürdi.

Doktor érin glasman “Xitay xelq jumhuriyitining milletler siyasitidiki biyurokratliq amillar: 1950-yillardin öginishke tégishlik sawaqlar” namliq doklatni élan qilghan. U doklatida xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerni basturushqa munasiwetlik sewebler ichide medeniyet we iqtisadiy we biyurokratliq amillarning barliqini ilgiri sürgen. Uningda xitay xelq jumhuriyitining 1950-yillarning bashliridin bashlap yolgha qoyghan milletler siyasiti sahesidiki biyurokratik organ-xitay döletlik milletler ishliri komitéti we uning xitaydiki éghir siyasiylashturulghan muhitta élip barghan xizmetliri toghrisida muhakime yürgüzülgen. Aptorning tekitlishiche, bu biyurokratliq sistéma shu mezgillerdin tartip xitaydiki qoyuq siyasiy atmosféraning éghir tesirige uchrighan. Bu tarixi jeryanda milletler ishliri komitéti emeldarlirining xitay kompartiyesige bolghan sadaqetmenlikini namayan qilish üchün, milletler xizmitide barghanséri radikal belgilimiler we assimilyatsiye tedbirlirini yolgha qoyghanliqi ilgiri sürülgen.

Biz doklatning mezmuni, doklatning otturigha qurulushtiki meqsiti we xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerge, bolupmu, Uyghurlargha tutqan siyasitide assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa burulushining arqisida qandaq seweblerning barliqi heqqide doktor érin glasman bilen söhbet élip barduq. Diqqitinglar söhbitimizning tepsilatida bolsun.

Muxbir: doktor érin glasman bu doklatning qisqiche mezmunini néme? doklatta némiler otturigha quyuldi?

Érin glasman: bu, xitay xelq jumhuriyitidiki milletler ishliri komitéti dölet derijilik organ. Milletler ishliri komitéti bolsa ölke, sheher, nahiye derijilik teshkilatlar torini nazaret qilidu. Shunga men 20-esirning 50-yilliridiki hökümetning bu qismining tereqqiyatigha diqqet tartishqa tirishtim we bu tarixning asasliqi yéqinqi on yaki yigirme yil, bolupmu hazirqi dewrde élin'ghan qararlarni chüshinishimizge yardem béreleydighanliqini körsettim

Muxbir: siz doklatingizda, “Jungxu'a xelq jumhuriyitidiki milliy siyasetke munasiwetlik jiddiylik döletning chégrasi bilenla cheklinip qalmaydu” depsiz. Bu toghruluq qisqiche chüshenche bersingiz?

Érin glasman: shunga méning démekchi bolghinim, uni ikki tereptin chüshen'gili bolidu. Biri, atalmish az sanliq milletler yaki xitay bolmighan xelqler shinjang, tibet, mongghuliye, xitayning sherqi jenubtiki gu'angshi we yünnen'ge jaylashqan. Yeni ularning nopusi bu rayonlargha merkezleshken. Shuning bilen bir waqitta xitay xelq jumhuriyitining ichki qismidimu az sanliq milletler yaki xitay bolmighan étnik az sanliq milletler bar. Bolupmu tungganlar xitaydiki her qaysi ölkilerde bar. Xitay bolmighan milletler bezen ixtiyari we bezen mejburiy köch arqiliq köchken bolghachqa, ularni pütün xitay miqyasida uchratqili bolidu. Shunga biz buni xitayning chégra rayonlirida körülidighan hadise dep qarimasliqimiz kérek. Men démekchi bolghan ikkinchi bir terep shuki, ölke, sheher, nahiye derijilik teshkilatlar torini nazaret qilidighan milletler ishliri komitéti shinjang, tibet, mongghuliyedila bolupla qalmastin bu xitaydiki hemme nahiye, sheher we her qaysi ölkilerde mewjut. Shunga biz xitaydiki milliy toqunushni, milletler arisidiki jiddiylikni we milliy siyasetni xitay xelq jumhuriyitidiki chégra hadisisi dep oylashqa mayil bolsaqmu, lékin méningche buni pütün xitayda yüz bériwatqan ish déyishke bolidu.

Muxbir: siz doklatingizda “1950-Yillarning béshi we otturiliri xitay hökümitining milliy siyasiti keng qolluq bolup, xitay bolmighan milletlerge qarita bir qeder keng qorsaqliq bilen mu'amile qilghan” depsiz. Néme üchün xitayning bu siyasiti kéyinki yillarda özgergen?

Érin glasman: mawzédung dewri we xitaydiki islahat dewridin kéyinla, xitay kompartiyesi siyasiy we medeniyet jehettin özlirining ornini qanunlashturushning yéngi yolini izdidi. Shundaq qilip ular barghanséri marksizmdin yüz örüp, özliri yaratqan bashqa bir idiyege, yeni xitay medeniyitini berpa qilishqa yüzlendi. Ular (xitay kompartiyesi) xitay medeniyitige ehmiyet bergenséri, xitay medeniyitige qarita chüshenchisi oxshash bolmighan yaki uninggha oxshash baghlinishni hés qilmaydighan xitay bolmighan milletlerning bolushi xitaydiki mesilini shunche éghirlashturdi. Xitay kompartiyesining idé'ologiye jehettin özining ornini qanunlashturushi jehette özgirishler boldi. Buningdin bashqa tereplerdimu özgirish boldi. Mesilen, ötken yigirme besh yilda, xitay we we chet elde kölimi bir qeder cheklik bolghan diniy ashqunluq we hetta térrorluq weqeliri yüz berdi. Méningche xitay hökümiti bu hadisilerdin artuqche guman we endishe qildi. Bu ularning tesewwur idi. Men bularning bu heqtiki pikir we tesewwurini qollimaymen. Ularning tesewwur qilghini radikal islam yaki islam bilen térrorning baghlinishi idi. Shu sewebtin, dölet ichide medeniyet süpitide islamgha bolghan artuqche düshmenlik peyda bolghan bolushi mumkin. Shunga bu xitayda bir qisim özgirishlerni qozghitishqa seweb boldi. Uningdin bashqa xitay yéqinqi on, yigirme yilda téximu küchlük halgha keldi. Shuning bilen xitayning siyasiti özgermigen teqdirdimu, qilalaydighanliri, siyasetni yolgha qoyush derijisi özgerdi we köpeydi. Shunga bügün körüwatqinimizning bir qismi téximu chong dölet iqtidarining eks étishidur.

Muxbir: xitayning xitay bolmighan milletlerge bolupmu, Uyghurlargha tutqan siyasitide assimilyatsiyege burulushining arqisida néme bar? sewebi néme?

Érin glasman: men bu toghruluq bir az burun bezi muhim nuqtilarni xulasilidim. Méningche, buning bir sewebini xitayning térrorluq we diniy ashqunluqning tehditige bolghan inkasi déyishke bolidu. Shunglashqa ulardin qutulush, uni xitaylashturush yeni islam dinini xitaylashturush kérek dep qaraydu. Xitaydiki bu islam düshmenliki we islamdin qorqushini dunyawi térrorluqqa qarshi turush urushi we xitayda burundin mewjut bolghan tarixi sewebler keltürüp chiqarghan déyishke bolidu. Yeni bula yéqinqi nechche on yilda musulman az sanliq milletlerge bolghan assimilyatsiyeni keltürüp chiqarghan. Elwette, gé'o-siyasi seweblermu bar. Démekchimenki, shinjang we tibet qatarliq rayonlarni kontrolluqini saqlap qélish endishisi, hökümetning perqliq milliy kimliklerni döletning birliki we zémin pütünlükige xeter yetküzidu deydighan amillarmu bar. Bu shi jinping tekitligen bir ish. 2021-Yili, shi jinpingning asasliq liniyeni, yeni pirinsipini otturigha qoydi. Shunga asasiy jehettin éytqanda, milliy siyaset we milliy xizmetning teshkillesh pirinsipi jungxu'a milliti ortaq éngini shekillendürüsh boldi. Démekchimenki, perqliq milliy kimlikni barghanséri ajizlitip, ortaq jungxu'a milliti kimlikini qurushqa alahide ehmiyet bérildi. Shuning bilen bir waqitta, bu heriketning bashlinishi bilen xitayda milletchilikning kücheygenlikini körgili bolidu. Buninggha oxshash heriket we hadisiler, dunyaning bashqa jayliridimu meydan'gha keldi. Bu yerde tilgha élishqa tégishlik yene muhim bir ish sowét ittipaqining parchilinishi boldi. Bu méningche xitay rehberlirining neziride bek muhim hadise idi. Xitay bolmighan milletlerde milletchilik tuyghusi bar idi. Sowét ittipaqining bir parchisi bolghan oxshimighan guruppilar, oxshimighan milletler melum menidin éytqanda ularning milletchilik herikiti we seperwerliki 80-yillarning axiri we 90-yillarning béshida sowét ittipaqining parchilinishigha sewebchi bolghan muhim amillardin biri idi. Shunga méningche, sowét ittipaqining parchilan'ghandin kéyin xitaydiki xitay bolmighan milletler arisida yéngi milletchilikning otturigha chiqqanliqi heqqide alahide endishe peyda boldi.

Muxbir: xitayning xitay bolmighan milletlerge bolupmu, Uyghur élidiki Uyghurlar we bashqa türkiy musulman milletlerge tutqan siyasitining milliy we irqiy qirghinchiliqqa burulushining arqisida néme bar? sewebi néme?

Érin glasman: men bir az burun xitayning milliy siyasette téximu keng da'iride assimilyatsiyege burulushning sewebini bayan qildim. Shunga men baya dégenlerning hemmisi sizning bu so'alingiz bilen munasiwetlik dep oylaymen. Shinjangdiki Uyghur we bashqa xitay bolmighan musulmanlarning ehwali perqliq. Bu yerde bashqa bir mesile bar. U bolsimu Uyghurlar bu rayon'gha merkezleshken. Shunga xitay hökümiti bu rayondiki din, medeniyet, tildiki perqler tüpeyli shinjangda bölgünchilik, xitaydin parchilinish we térrorluq pa'aliyetlirining otturigha chiqishigha qarita köp endishiliri bar. Xitay hökümiti shinjangda keng kölemlik tutqun qilish we mejburiy emgekni öz ichige alghan intayin rehimsiz tedbirlerni yolgha qoydi. Bu méningche, peqet xitay hökümiti köngül bölidighan nurghun bixeterlik endishiliri we mesililirining gewdiliship eks étishidu. Yene kélip, her qandaq térrorluq tehditige qarshi heriketke ötüshning zörürlükining ipadilinishidur. Kishilerde bir xil xitay kimlikidin bashqa kimlikke qarita qorqush mewjut. Shinjangni xitay xelq jumhuriyitining bashqa nurghun jaylirigha sélishturghanda, shinjang kéyin boysunduruldi, yeni ching impériyesi teripidin 18-esirde boysunduruldi. Shinjangning bu tarixtin kéyinki dewrlirini murekkep we köp mesiler bilen tolghan déyishke bolidu. U yerdiki Uyghurlarning we bashqa milletlerning uzun tarixi bar. Ularning ottura asiya we ilgiriki osmanli impériyesi, shundaqla sowét ittipaqi we rusiye impériyesi bilen bolghan alaqisi uzun tarixqa ige. Shunglashqa, melum menidin éytqanda, xitay hökümiti shinjangning yenila yéterlik derijide xitay emeslikidin endishe qilidu. Shunga méningche xitay shinjangda eng chékidin ashqan tedbirlerni yolgha quyuwatidu. Shinjangda xitay xelq jumhuriyitining medeniyet perqige düshmenlik qilishi chékidin ashti. Chünki buning sewebi shinjangning hökümetning nurghun endishisige sewebchi bolghanliqidur.

Muxbir: rehmet sizge

Érin glasman: sizgimu rehmet

Söhbitimizning tepsilatini yuqiriqi awaz ulinishidin anglighaysiler.