Дилшат ришит: хитай икки чоң вәқәдин тоғра дәрс алмиди, йәнә қанун вә инсаний һоқуқни дәпсәндә қилди
2014.12.08
Хитайниң үрүмчи оттура сот мәһкимиси, бу йил ичидә үрүмчидә йүз бәргән икки чоң вәқәниң четишлиқ гумандарлири үстидин һөкүм елан қилди.
Һөкүмдә 30-март пойиз истансисиға вә 22-май әтигәнлик базарға һуҗум қилиш вәқәсигә четишлиқ дәп қаралған гумандарлардин җәмий 13 киши өлүмгә буйрулди. Һөкүм һәққидә позитсийә билдүргән дуня уйғур қурултийи хитайниң бу икки чоң вәқәдин тоғра дәрс чиқармиғанлиқини, йепиқ вә сирлиқ сот арқилиқ йәнә хәлқара қанун вә инсаний һәқ- һоқуқни дәпсәндә қилғанлиқини оттуриға қойди. Қурултай баянатчиси дилшат ришит хитай сотиниң вәқәгә биваситә иштирак қилмиған кишиләрни еғиз җазалаш арқилиқ райондики милләтләр мунасивити мәсилисидә йәнә еғир мәсулийәтсизлик садир қилғанлиқини тәнқид қилди.
Хитай соти бүгүн, үрүмчидә йүз бәргән 30-март пойиз истансисиға һуҗум қилиш вәқәси вә әтигәнлик базарға һуҗум қилиш вәқәси һәққидә сот ечип, икки вәқәгә четишлиқ гумандарлар үстидин һөкүм елан қилған. Һөкүмдә 13 кишигә өлүм җазаси берилгән. Мәлум болушичә, берилгән өлүм җазалиридин бәши кечиктүрүп иҗра қилиниду. Буниңдин башқа йәнә икки кишигә муддәтсиз қамақ җазаси берилгән. Берилгән җазаларниң еғирлиқи, җазаға һөкүм чиқирилған сотниң тәртипи хәлқара җамаәтниң йәнә диққитини тартти. Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит бүгүн хәлқара ахбарат васитилириниң мәзкур сот һәққидики соаллириға җаваб берип, хитай тәрәпниң йүз бериватқан вәқәләрдин савақ алмайватқанлиқини, инсаний һәқ вә хәлқара қанунни йәнә дәпсәндә қилғанлиқини оттуриға қойди.
Дилшат ришитниң қаришичә, 30-март вогзал вәқәси вә 22-май әтигәнлик базар вәқәси, уйғур райониниң мәркизи үрүмчидә йүз бәргән чоң вә муһим вәқәләрдин иккиси, бу вәқәләр уйғур районидики қаршилиқ һәрикәтлириниң һазирға қәдәр давам қилип келиватқан сақчи вә һөкүмәт органлириға һуҗум қилиш шәклидин аммиви сорунларға йүзлиниши болуп, хитай тәрәп буни бир тәрәп қилишта, салмақ вә мәсулийәтчан болуши керәк иди, мәсилиниң йилтизи, тәрәққияти вә ақивити һәққидә илмий йосунда һөкүм чиқириш керәк иди. Дилшат ришитниң қаришичә, хитай тәрәпниң сот җәряни вә тәшвиқати хитай даирилириниң мәвҗут вәзийәткә қарита җиддий вә чөчүш кәйпиятини вә өзлириниң районни идарә қилиш иқтидариға қарита ишәнчсизликини ашкарилимақта.
Хитай мәтбуатлирида баян қилишичә, сот очуқ һалда ечилған, мәһкумлар сотта өзини ақлашқа вә ана тилини қоллашқа мувәппәқ болған. Әмма баянатчи дилшат ришит юқириқиларниң пүтүнләй шәклән елип берилғанлиқини, адвокатларниң мәһкумлар өзлири талливалған әмәс, тәйинләнгән адвокат икәнликини, уларниң мәһкумларниң һәқ-һоқуқини қоғдаш үчүн әмәс, бәлки алдин бекитилгән сиясий һөкүмни иҗра қилишқа хизмәт қилғанлиқини оттуриға қойди. Дилшат ришит бу сөзигә сот җәряниниң тәрәпсиз ахбаратлардин йошурун тутулғанлиқи, болупму мәһкумларниң вәқәгә иштирак қилиш сәвәбидин амминиң хәвәрсиз қалғанлиқини пакит қилип көрсәтти. Дилшат ришит бу һәқтә мундақ дәйду:
-Биз хитай мәтбуатлиридин әйиблигүчиниң мәһкумни немә үчүн әйиблигәнликидин хәвәр таптуқ, әйибләнгүчиләрниң өзини ақлиған сөзини аңлимидуқ; уларни шу вәқәләрни садир қилишқа мәҗбурлиған сиясий, иқтисадий, иҗтимаий арқа көрүнүшләр һәққидә хитай тәрәп һечнемә демиди, дейишкә җүрәт қилалмиди, чүнки сәвәб наһайити ениқ: вәқәниң келип чиқишида һәқиқий җавабкар хитай һөкүмити, әгәр мәһкумларға сөз берилсә, уларниң сөзи ахбаратқа ашкариланса, җавабкарниң кимлики айдиңлишиду.
Дилшат ришит сөзиниң ахирида, хитай тәрәпниң хаталиқлирини тәкрарлаватқанлиқини, бу түр аталмиш очуқ сотларниң районда тинчлиқни бәрпа қилишта әксичә рол ойнайдиғанлиқини илгири сүрди:
-Хитай вәзийәтни оңшимақчи болса, кишиләрниң һаятидин ваз кечип туруп оттуриға қоюватқан тәләплирини, мәсилиниң йилтизини көрүши вә уни етирап қилиши керәк, андин мәсилини һәл қилишниң чариси сүпитидә сөһбәт йолини таллиши керәк, зораванлиқ тәдбиридин ваз кечиши керәк.
Юқирида бүгүн үрүмчидә ечилған аталмиш икки очуқ сотқа қарита дуня уйғур қурултийиниң инкасини аңлаттуқ.