Dilshat rishit: xitay ikki chong weqedin toghra ders almidi, yene qanun we insaniy hoquqni depsende qildi
2014.12.08

Xitayning ürümchi ottura sot mehkimisi, bu yil ichide ürümchide yüz bergen ikki chong weqening chétishliq gumandarliri üstidin höküm élan qildi.
Hökümde 30-mart poyiz istansisigha we 22-may etigenlik bazargha hujum qilish weqesige chétishliq dep qaralghan gumandarlardin jem'iy 13 kishi ölümge buyruldi. Höküm heqqide pozitsiye bildürgen dunya Uyghur qurultiyi xitayning bu ikki chong weqedin toghra ders chiqarmighanliqini, yépiq we sirliq sot arqiliq yene xelq'ara qanun we insaniy heq- hoquqni depsende qilghanliqini otturigha qoydi. Qurultay bayanatchisi dilshat rishit xitay sotining weqege biwasite ishtirak qilmighan kishilerni éghiz jazalash arqiliq rayondiki milletler munasiwiti mesiliside yene éghir mes'uliyetsizlik sadir qilghanliqini tenqid qildi.
Xitay soti bügün, ürümchide yüz bergen 30-mart poyiz istansisigha hujum qilish weqesi we etigenlik bazargha hujum qilish weqesi heqqide sot échip, ikki weqege chétishliq gumandarlar üstidin höküm élan qilghan. Hökümde 13 kishige ölüm jazasi bérilgen. Melum bolushiche, bérilgen ölüm jazaliridin beshi kéchiktürüp ijra qilinidu. Buningdin bashqa yene ikki kishige muddetsiz qamaq jazasi bérilgen. Bérilgen jazalarning éghirliqi, jazagha höküm chiqirilghan sotning tertipi xelq'ara jama'etning yene diqqitini tartti. Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit bügün xelq'ara axbarat wasitilirining mezkur sot heqqidiki so'allirigha jawab bérip, xitay terepning yüz bériwatqan weqelerdin sawaq almaywatqanliqini, insaniy heq we xelq'ara qanunni yene depsende qilghanliqini otturigha qoydi.
Dilshat rishitning qarishiche, 30-mart wogzal weqesi we 22-may etigenlik bazar weqesi, Uyghur rayonining merkizi ürümchide yüz bergen chong we muhim weqelerdin ikkisi, bu weqeler Uyghur rayonidiki qarshiliq heriketlirining hazirgha qeder dawam qilip kéliwatqan saqchi we hökümet organlirigha hujum qilish sheklidin ammiwi sorunlargha yüzlinishi bolup, xitay terep buni bir terep qilishta, salmaq we mes'uliyetchan bolushi kérek idi, mesilining yiltizi, tereqqiyati we aqiwiti heqqide ilmiy yosunda höküm chiqirish kérek idi. Dilshat rishitning qarishiche, xitay terepning sot jeryani we teshwiqati xitay da'irilirining mewjut weziyetke qarita jiddiy we chöchüsh keypiyatini we özlirining rayonni idare qilish iqtidarigha qarita ishenchsizlikini ashkarilimaqta.
Xitay metbu'atlirida bayan qilishiche, sot ochuq halda échilghan, mehkumlar sotta özini aqlashqa we ana tilini qollashqa muweppeq bolghan. Emma bayanatchi dilshat rishit yuqiriqilarning pütünley sheklen élip bérilghanliqini, adwokatlarning mehkumlar özliri talliwalghan emes, teyinlen'gen adwokat ikenlikini, ularning mehkumlarning heq-hoquqini qoghdash üchün emes, belki aldin békitilgen siyasiy hökümni ijra qilishqa xizmet qilghanliqini otturigha qoydi. Dilshat rishit bu sözige sot jeryanining terepsiz axbaratlardin yoshurun tutulghanliqi, bolupmu mehkumlarning weqege ishtirak qilish sewebidin ammining xewersiz qalghanliqini pakit qilip körsetti. Dilshat rishit bu heqte mundaq deydu:
-Biz xitay metbu'atliridin eyibligüchining mehkumni néme üchün eyibligenlikidin xewer taptuq, eyiblen'güchilerning özini aqlighan sözini anglimiduq؛ ularni shu weqelerni sadir qilishqa mejburlighan siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy arqa körünüshler heqqide xitay terep héchnéme démidi, déyishke jür'et qilalmidi, chünki seweb nahayiti éniq: weqening kélip chiqishida heqiqiy jawabkar xitay hökümiti, eger mehkumlargha söz bérilse, ularning sözi axbaratqa ashkarilansa, jawabkarning kimliki aydinglishidu.
Dilshat rishit sözining axirida, xitay terepning xataliqlirini tekrarlawatqanliqini, bu tür atalmish ochuq sotlarning rayonda tinchliqni berpa qilishta eksiche rol oynaydighanliqini ilgiri sürdi:
-Xitay weziyetni ongshimaqchi bolsa, kishilerning hayatidin waz kéchip turup otturigha qoyuwatqan teleplirini, mesilining yiltizini körüshi we uni étirap qilishi kérek, andin mesilini hel qilishning charisi süpitide söhbet yolini tallishi kérek, zorawanliq tedbiridin waz kéchishi kérek.
Yuqirida bügün ürümchide échilghan atalmish ikki ochuq sotqa qarita dunya Uyghur qurultiyining inkasini anglattuq.