Xitay tehditining chet'ellerdiki Uyghurlargha qeder tesir körsitiwatqanliqi diqqet qozghimaqta

Kanadaning “Yershari we mektuplar géziti” ning muxbiri natan wendérklippi teripidin 30-öktebir élan qilin'ghan “Xitay chet'ellerdiki Uyghurlarni qandaq nishan'gha éliwatidu?” mezkur maqalide, aptor xitay hökümitining kanadani öz ichige alghan chet'ellerdiki Uyghurlargha, ularning yurtidiki a'ile-tawabi'atlirini görüge élish, jasuslarni ishlitish, xet we uchurlar arqiliq tehdit sélish arqiliq xitaygha qayturup kétishke, Uyghur oqughuchilarni xitaygha ishleshke, uchur bérishke zorlash we qorqutush herikitini élip bériwatqanliqini yorutush üchün chet'ellerdiki bezi Uyghur jama'iti, Uyghur pa'aliyetchiliri we Uyghur oqughuchilarni ziyaret qilghan. Muxbir natan maqaliside xitayning misirdiki Uyghur oqughuchilarni qayturup kétish üchün salghan tehditliri we xitayning qoli bilen misirdiki Uyghur oqughuchilargha qaritilghan tutqundin qéchip kéliwalghan Uyghur oqughuchilarning gerche, özliri xitayning türmilerge élip jazalishidin qutulghan teqdirdimu, xitaygha qaytip ketmigen oqughuchilarning ata-anilirining we a'ile-tawabi'atlirining bolsa, yépiq terbiyelesh merkezlirige élip kétilgenliki üchün, amalsiz chet'ellerde qalghan bu oqughuchilarning nahayiti éghir rohi bésimda yashawatqanliqidek ehwallarni misradin türkiyege kélip yashawatqan aynur isimlik bir qiz oqughuchining bayanidin bergen bolup, aynur muxbirgha dadisining terbiyilesh merkizige solan'ghanliqini, dadisining jinayiti bolsa, özining xitaygha qaytip ketmigenliki ikenlikini bildürgen.

Aptor maqalide yene xitayning chet'ellerdiki Uyghurlarni nishan qilghan bu xil tehditliri tesiride awstraliyediki sofiye isimlik bir qizning hetta hijabini éliwétishke mejbur bolghanliqini tilgha alghan bolup, familisini yoshurup qélish sherti bilen muxbirning ziyaritini qobul qilghan bu qiz oqughuchi, özining awstraliyede yashawatqini bilen beribir xitayning qanunigha boy sunushqa mejbur ikenlikini, chünki hijablinish Uyghur élide xitay teripidin cheklen'gen bolghachqa, hijabliq süretlirining a'ilisi üchün jazalinish sewebi bolup qélishtin endishe qilidighanliqini éytqan.

Aptor maqalide yene xitayning Uyghurlargha wasitilik we biwasite tehdit sélishtin bashqa, xitay bixeterlik tarmaqlirining mexsus ademler arqiliq chet'ellerdiki Uyghurlar üstidin uchur toplash, jasusluq qilishqa küch we meblegh séliwatqanliqini yéqinda türkiyediki ulughdagh ependi ashkarilighan, xitayning Uyghurlar üstidin jasusluq qilish üchün türklergimu yuqiri heq bilen ish teklipi sun'ghanliqini ashkarilighanliq xewiri arqiliq yorutqan.

Xitay da'irilirining chet'ellerdiki özige qarshi pa'aliyetchilerni nishan qilghan tehditlirining téximu jiddiy we ashkara boluwatqanliqini bolsa, xitaydiki organ sodisi témisidiki doklatliri bilen dunyada ghulghula qozghighan, en'gliyediki Uyghur aktipliridin enwer toxti ependining yéqinda uchrighan sirliq tehdit arqiliq ispatlap körsetken. Maqalide éytilishiche küzning bashlirida, bir natonush kishi teripidin londondiki kaféxanigha söhbetke teklip qilin'ghan enwer toxtigha, bashta bir dostining tonushi dep özini tonushturghan bu kishi “Kishilik hoquqni qoghdash üchün heriket qilishqa bolidighanliqi, emma qizil siziqtin chiqip ketmeslik heqqide agahlandurush bergenliki” ni éytqan, enwer toxti muxbirgha hetta, u kishining “Qizil siziqtin chiqip pa'aliyitini dawamlashturghanda séning bu dölettiki bixeterlikingge kapaletlik qilalmaymiz” dep ashkara tehdit salghanliqini éytqan. Maqalide eskertilginige qarighanda enwer toxtining periziche, bu tehditning arqisida xitay hökümiti bar iken.

Maqaligha yene xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetlirini közetküchilerdin awstraliye la trobé uniwérsitétining tetqiqatchisi jamés léybolning “Xitay chet'ellerdiki Uyghurlarning a'ilisige yéqin turushini xalaydu, chünki shundaq bolghanda xitay ularni téximu inchike köziteleydu” dégen bayanlirini qisturulghan. Bu heqte oxshash pikirde bolghan kanadadiki Uyghur pa'aliyetchisi ruqiye turdush, kanadadiki Uyghur oqughuchilarningmu xitayning her xil usullardiki tehditlirige uchrawatqan bolsimu, emma ata-aniliri yaki uruq tughqanliri görüge élin'ghan bolghachqa awaz chiqiralmaywatqanliqini, xitayning Uyghurlardiki bu xil a'ilisige bolghan sadaqetmenlikidin paydilinip, bir bolsa xitaygha qaytishqa yaki un-tünsiz yashashqa mejbur qiliwatqanliqini bildürgen.

Chet'ellerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarning, erkin ellerde turupmu xitayning tehditliridin qutulalmay her xil rohiy bésimda yashawatqanliqliri heqqide muxbir natxanni qimmetlik uchurlar bilen temin etken kanadadiki Uyghur pa'aliyetchi ruqiye turdush xanimni ziyaret qilduq.

Ruqiye xanim gerche xitayning chet'ellerdiki Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésimliri we tehditliri intayin éghir bolsimu, buninggha süküt qilish yaki xitayning déginini qilish bilen wehimidin qutulghili bolmaydighanliqini, héchbolmighanda bu bésim we wehimining bir we ikki Uyghurlar emes pütün bir millet uchrawatqan bésim ikenlikini, chet'el metbu'atlirigha, kishilik hoquq organlirigha anglitish arqiliq mesilini hel qilish, wehimidin qutulush yoli izdesh kéreklikini eskertti.

Amérkidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori, nikol mogrét xanim ziyaritimizni qobul qilip, kanada “Yershari we mektuplar géziti” de élan qilin'ghan bu maqalini, Uyghurlarning hazirqi insan heqliri mesililirini tetqiq qilishta “Intayin paydilinish qimmiti bar maqale” dep baha berdi. U, mezkur organningmu muhajirettiki Uyghurlarning xitay tehditige uchrash mesiliside mexsus doklat teyyarlawatqanliqini, shundaqla doklatning pat arida élan qilinidighanliqini éytip ötti.

Nikol xanimning bildürüshiche, mezkur organ tetqiqatchilirining oxshimighan ellerde yashawatqan Uyghurlardin alghan melumat we tekshürüshlerdinmu xitaydin kéliwatqan bu xil bésimning yéngi mesile emesliki éniq. Emma da'iriler bu yil kirgendin buyan Uyghur élidiki bésimni kücheytish bilen bir waqitta chet'ellerdiki Uyghurlarni kontrol qilish taktika we wasitilirinimu kücheytken. Misirdiki Uyghur oqughuchilarning nishan'gha élinishimu buning bir parchisi. Xitay hökümiti misirdin bashqa ellerde hetta amérikada oquwatqan oqughuchilarghimu her xil tehdit ishlitip qaytip kétishke zorlighan ehwallar melum iken.

Nékol xanim erkin ellerde yashawatqan Uyghurlar üchün, özliri yaki bashqilar uchrighan bésim we zulum üstidin sükütte turush xitayning Uyghurlarning qorqisidin paydilinip, téximu yuqiri bésim siyasiti we tehdit ishlitishidin bashqa netije bermeydu, dep qaraydighanliqini bildürüp: “Hetta xitayning chet'ellerde Uyghurlar üstidiki jasusluq heriketlirinimu élip bériwatqanliqi melum, méningche Uyghurlar özliri uchrighan bésim qorqutush tehditlerni yéngish üchün özliri turuwatqan döletlerge xitayning tehdit we jasusluq heriketlirini ashkarilishi kérek, axbaratlargha ashkarilash arqiliq hökümetlerning mezkur mesilige jiddiy qarishini qolgha keltürüsh zörür”, dep körsetti. U, buning roli bolidighanliqigha ishinidighanliqini bildürüp, shiwétsiye we gérmaniyelerde Uyghurlar üstidin jasusluq qilghanlarning pash bolup jazalinishi buning misali, dep körsetti.

“Xitay chet'ellerdiki Uyghurlarni qandaq nishan'gha éliwatidu?” témiliq bu maqalining aptori kanadaliq muxbir natan wanderklip, yekende 2014-yili 28-iyul küni yüz bergen élishqu weqesining échilmighan sirliri heqqide xewer igilesh üchün bu yil 23-awghust yekenning élishqu yézisigha barghanda saqchilar teripidin tutqun qilinip, élishqu saqchixanisida üch sa'ettek tutup turulghandin kéyin, qoyuwétilgen bolsimu, uning kompyutérini kéyin ewetip béridighanliqini éytip tutup qalghan weqe axbaratlarda nurghun inkas qozghighan idi.