Xitay rasttinla “Xelq'ara térrorluqning ziyankeshlikige uchrighuchi” mu?

Merhume göherning ata-anisi we uruq-tughqanliri néwyorktiki nöl nuqtida 11-séntebir paji'esining 10 yilliqini xatirilidi. 2011-Yili 11-séntebir.

(11-Séntebir weqesining 23 yilliqi munasiwiti bilen)

Buningdin 23 yil burunqi 11-séntebir küni amérikida dunyani lerzige salidighan bir zor térrorluq weqesi yüz berdi. Mezkur térrorluq weqesi bir Uyghur qizimu ichide bolghan 3000 bigunah kishining jénigha zamin bolghanidi. Bu paji'ening yüz bérishi eyni waqitta pütkül dunya miqyasida nurghun dölet we xelqlerning hésdashliqi we qayghurushigha seweb bolghan. Heyran qalarliqi, xitayning 11-séntebir weqesi bilen tengla atalmish “Xelq'ara térrorluqning qurbani” gha aylinip qélishi boldi. Xitay shuningdin kéyin Uyghurlarning öz kishilik hoquqliri, siyasiy, milliy we medeniyet hoquqliri, dini étiqad erkinliklirini telep qilghan herqandaq herikitini térrorizmgha baghlap zerbe bérip keldi we irqiy qirghinchiliq sadir qildi.

AP Photo/Greg Baker

Mana bügün ötken yigirme yilliq tarixqa qayta nezer salidighan bolsaq, xitayning eyni chaghda “Xelq'ara térrorluqning qurbani” gha ayliniwélishining eslide kéyinki irqiy qirghinchiliqning asasini hazirlash üchün bolghanliqini perez qilalaymiz. Yeni, 1996-yili 3-ayda eyni chaghdiki xitay dölet re'isi jyang zémin atalmish “Üch xil küch”, yeni Uyghurlargha qaritilghan “7-Nomurluq mexpiy höjjet” ni élan qildi. Mezkur “7-Nomurluq höjjiti” de, “Nöwette shinjangning muqimliqigha tesir körsitiwatqan asasliq xewp - térrorluq, bölgünchilik we esebiyliktin ibaret ‛üch xil küch‚” dep körsitilgen bolup, bundaq bir töhmet astida Uyghurlarni xelq'ara qanunlargha uyghun shekilde irqiy qirghinchiliq bilen xatirjem yoqatqili bolatti. 2001-Yili “11-Séntebir weqesi” yüz bérishtin 3 ay burun, “Shangxey besh dölet kélishimi” asasida qurulghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” mu oxshashla “Üch xil küchlerge zerbe bérish” bash nishan qilip quruldi.

ImagineChina

Démek, “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning qurulushi, Uyghurlarning herqandaq shekildiki naraziliqi we qarshiliqini xelq'ara hemkarliq astida yoqitishning bashlinishi idi. Aridin uzun ötmeyla yüz bergen 11-séntebir weqesi xitay üchün Uyghurlarni yoqitishtiki tépilmas purset boldi.

Derweqe, “11-Séntebir weqesi” din kéyinla Uyghurlar xelq'ara térrorluqqa baghlinip, dunyaning nezeridin yiraq qalduruldi. Chünki 1970-yillarning axirigha kelgende xitayda qabahetlik 10 yilliq “Medeniyet zor inqilabi” ning malimanchiliqliri axirlashqandin kéyin, Uyghurlarning atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” sépidin tépip chiqirilishi, Uyghurlarni xitay hakimiyitining düshminige aylandurushning deslepki alametliri idi. Chünki déng shyawping 1978-yili atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish siyasiti” ni yürgüzidighanliqini élan qilghanda, xitayning buningdin kéyinki yoli- “Soqqan chotni ashkarilimasliq” (韬光养晦) bolidu dep yolyoruq bergen. Bu söz xitayning buningdin kéyinki xelq'ara diplomatiyediki ish qilish usulini körsitidighan sözlük bolup, asasliq meqsiti we qiliwatqan ishlirini xelq'aradin sir tutush, ishlarni yeng ichide qilish qatarliqlarni menilerni ipadileydu. Shundaq bolghachqa, 1980-yillarning axirida Uyghurlarning xitayning heqsiz mu'amililirige qarshi “Démokratiye, barawerlik we erkinlik”, shundaqla “Musteqilliq we hörlük” üchün kötürgen chuqanliri xelq'aradin sir tutulghanidi. Hetta bügün'giche xitay hakimiyiti Uyghurlargha artqan térrorluq, esebiylik we bölgünchilik töhmetliri arisida 80-yillardiki ashu awazlar yer alghan emes. Chünki bundaq awazlar xelq'arada atalmish “Üch xil küch” lerge emes, belki xitay hakimiyitining Uyghurlar üstidiki qanunsiz basturushlirini échip béridu. Shundaqla xitay hakimiyitining Uyghur diyarida mustemlikichilik siyasiti élip bériwatqanliqidek heqiqetni ashkarilaydu. Bundaq bolghanda, xitayning Uyghurlar üstidiki hökümranliqining asasi tewrinip qalidu. Démek, “11-Séntebir weqesi” din kéyinki “Xelq'ara térrorizmgha qarshi turush” dolqunida, Uyghurlarning millet süpitidiki qanunluq telepliri, xitay hökümiti teripidin “Sherqiy türkistan üch xil küchliri” nami astigha epchillik bilen yoshurulup, aqiwette irqiy qirghinchiliqning asasigha aylandurulghan.

Reuters

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétining aliy komissari mishél bachélét teripidin 2022-yili 31-awghustta xitayning türlük tosqunluqlirigha qarshi Uyghurlar heqqidiki doklatini élan qildi. Mezkur doklatta xitay hökümitining Uyghur élidiki heriketlirini “Térrorluqqa qarshi turush” herikiti dep atishining put tirep turalmaydighanliqi eskertilgenidi. Doklatta yene “Hökümetning sh u a r da 2017-yildin 2019-yilghiche we uningdin kéyin yolgha qoyghan térrorluq we ashqunluqqa qarshi turush herikiti xelq'ara jinayi ishlar qanuni nuqtisidinmu endishe qozghaydu, qanun we siyasetke asasen Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerge qaritilghan xalighanche tutqun we kemsitish xaraktérlik tutqun qilish, shexs we kolléktip süpitide négizlik heq-hoquqliridin cheklesh we uningdin mehrum qilishning özi xelq'ara jinayet, bolupmu insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin” liki otturigha qoyulghanidi. Gerche birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétining doklati xitayning Uyghurlarni “Xelq'ara térrorluq” qa baghlishining xata ikenlikini qismen delillep bergen bolsimu, lékin b d t taki bügün'giche amérikagha oxshash Uyghurlarning xelq'ara térrorluq bilen alaqisi bolmighanliqigha da'ir inkas bildürgini we yaki Uyghurlar heqqidiki doklat seweblik xitaygha birer tedbir alalighini, qisqisi Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün birer emeliy heriketke ötkini yoq. Xitaymu bu wejidin Uyghurlar üstidiki jinayetlirini izchil dawam qilmaqta. Téximu échinishliqi, xitay hélihem Uyghurlarni xelq'ara térrorluq bilen baghlap teshwiq qilip, Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayiti atalmish “Térrorluqqa qarshi turuwatimiz” sepsetisi bilen “Yoshurush” üchün bar küchi bilen tirkeshmekte. Mana bügün bu qabahetlik 11-séntebir térrorluq weqesini qayta esliginimizde, xitayning xelq'ara térrorluq herikitining ziyankeshlikige uchrighuchisi bolmastin, belki eng chong nepke érishküchisi bolghanliqini körüp yételishimiz tebi'iy. Mundaqche éytqanda, 11-séntebir weqesi amérika xelqi üchünla emes, belki Uyghur xelqi üchünmu xatirileshke tégishlik musibetlik bir kündur.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]