Xitay hökümitining “Térrorluqqa qarshi turush qishliq heriket pilani” mu Uyghurlargha ziyankeshlik qilishni nishan qilghan

Xitay hökümiti 2017-yilidin buyan xelq'aragha ashkarilan'ghan milyonlighan Uyghurni keng kölemde tutqun qilish we jaza lagérlirigha qamash qilmishini atalmish “Térrorluq we ashqunluqqa zerbe bérish” namida élip barghan. Bolupmu “Jem'iyet muqimliqigha kapaletlik qilish üchün térrorluqqa zerbe bérish” namida, Uyghur élide qattiq basturush we teqiblesh tedbirlirini yolgha qoyghanidi. Hetta yéqinqi bir qanche yildin buyan xitay hökümiti Uyghur élide yolgha qoyghan jaza lagérliri siyasitining, rayondiki térrorluq hadisilirige pütünley xatime bergenlikini dawrang sélishqa bashlidi. Nöwette Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasetliri dawamlishiwatqan bolsimu, lékin xitay Uyghur élide yéngidin “Térrorluqqa qarshi turush qishliq heriket pilani” ni yolgha qoyghan. Xitay teshwiqatida bu pilanning “Xeterni aldin tügitish, jem'iyet amanliqini saqlash üchün” yolgha qoyulghanliqini teshwiq qilmaqta. Lékin mezkur pilanning Uyghur élidiki yürgüzülüsh ehwalidin qarighanda, emeliyette Uyghurlargha qaritilghan siyasiy teqibleshni yenimu bir baldaq yuqiri kötürüsh meqsitide yolgha qoyulghanliqini körüwélish tes emes.

Xitay j x bashqarmisi 2024-yili noyabirda memliketlik “Qishliq heriket pilani” ni yolgha qoyghan bolup, Uyghur éli mezkur heriketning bash nishani qilip békitilgen. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq j x organlirining mezkur heriket heqqidiki uchurlirida “Bixeterlik muhiti murekkep bolghan rayonlarda merkezleshtürüp tazilash élip bérish” tekitlen'gen. Xitayning Uyghur élide yolgha qoyghan mezkur “Térrorluqqa qarshi turush qishliq heriket pilani” gha Bingtüenmu yerlik saqchilar bilen “Hemkarlishish” namida Qol tiqqan. Démek, bingtüenning qol tiqishi bu qétimqi atalmish “Heriket” ning adettiki “Muqimliqni saqlash” bilenla cheklenmeydighanliqini körsitip turuptu. Washin'gtondiki jamiston fondining bir doklatIdimu, xitayning Uyghur élide élip barghan atalmish “Qishliq heriket pilani” ning addiy haldiki muqimliqni qoghdash herikiti bolmastin, belki téximu köp kishilerni heriketke keltürüp, xitayning Uyghur élidiki hakimiyitini téximu kücheytish üchün ‛aldini élish sheklide basturush‚” ni nishan qilghan heriket ikenlikini otturigha qoyghan. Démisimu bu xil chektin ashqan “Bixeterlik tedbirliri” Uyghurlarning erkinlikini yenimu küchlük shekilde cheklesh bilen teng, ularni téximu köp ensizlikke salidighanliqi éniq. Gerche xelq'ara jem'iyet izchil yosunda xitayning Uyghurlargha qaratqan bu xil zorawan siyasetlirini tenqidlep kéliwatqan bolsimu, lékin xitay yenila hakimiyet küchige tayan'ghan jinayetlirini dawam qilmaqta.

Undaqta biz xitayning bu qétimliq “Térrorluqqa zerbe bérish qishliq heriket pilani” ning asasiy meqsiti zadi néme ikenlikige qarap baqayli.

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori” ning mezkur heriketke munasiwetlik bir xewiride, bu heriket heqqide bezi uchurlar bérilgen. Yeni, xewerde aptonom rayonluq herqaysi j x tarmaqliri atalmish “Térrorluqqa zerbe bérish qishliq heriket pilani” ni ijra qilishta, “Yéngi dewrdiki féngchyaw tejribisini tereqqiy qildurushta ching turup, xeter we ziddiyetlerni tekshürüshni kücheytishi kérek” liki déyilgen. Bu yerde tilgha élin'ghan “Féngchyaw tejribisi” ge tayinish bolsa, maw zédung dewridiki sinipiy düshmenlerge taqabil turush usulini körsitidighan bolup, Uyghur élidiki atalmish “Térrorluqqa qarshi turush” ta, Uyghurlar del tarixtiki “Sinipiy düshmen” süpitide obrazlashturulup, zerbe bérip yoqitish nishanigha aylandurulghan.

Nöwette Uyghur élining herqaysi jaylirida keng kölemde yolgha qoyulghan “Térrorluqqa zerbe bérish qishliq herikiti” ge da'ir melumatlarDin, mezkur heriketning yenila Uyghurlarni basturush, assimilyatsiye qilish, ménge yuyush we tizginlesh qatarliqlar bilen munasiwetlik bolghanliqini körüwélishqa bolidu. Misalgha alsaq, aqsu wilayetlik j x tarmaqlirining “Térrorluqqa zerbe bérish qishliq heriket pilani” heqqidikI bir xewerde “Wilayetlik j x tarmaqliri xelqni qozghitip, nahiye we sheherlerde féngchyaw saqchi etriti, bixeterlik qoghdighuchiliri, mehellilerde qizil qoghdighuchilar we qolum-qoshnilarni öz'ara nazaret qildurushtek birlikte charlash, birlikte qoghdash usulida xelqning bixeterlikini qoghdidi” déyilgen.

Emeliyette, bu xildiki éghir teqibleshning nishanimu, xitaygha qarshi herqandaq awazlarni pütünley yoqitip, Uyghur élining xitaylar üchün dawamliq halda “Bixeter jay” halitini saqlap qélish؛ Uyghurlarning milliy we diniy kimlik éngini yoqitip, xitaylashturushni mejburiy qobul qilishini kücheytish. Atalmish “Féngchyaw tejribisi” Uyghurlarni yochuqsiz nazaret qilish sistémisi hem xelqni bir-birige sélip bashqurush usuli bolup, Uyghurlarni keng kölemde tutqun qilish, lagérlargha qamashta nahayiti muhim rol oynighan. Misalgha alsaq, Uyghurlarning bir birini nazaret qilishi üchün, “Gumanliq kishiler” ni hökümetke chéqishqa righbetlendürüsh؛ mehellidiki kadir-saqchi, bingtüen xadimlirini Uyghurlarning öylirige orunlashturup shexs uchurlirini yighish؛ meschit, mehelle komitéti, mektep we karxanilardin kishilerning oy-xiyali, ish-heriketliri we diniy pa'aliyetlirige alaqidar uchurlarni yighishqa teshkillesh… qatarliqlar del féngchyaw tejribisidin örnek élin'ghan. Bu xil sistéma emeliyette Uyghurlarning herqandaq shekildiki hökümetning telipige uyghun kelmeydighan ish-heriket, söz-pikir, hetta oy-xiyallirinimu jinayet derijisige kötürüp, jazalishigha asas bolushini keltürüp chiqiridu.

Misalgha alsaq, bir qanche yillar awwalqi chong tutqun we lagérlargha qamash siyasitide, xitayning 2017-yili élan qilghan “Diniy esebiylikning 75 xil konkrét ipadisi” belgilimisi muhim rol oynighanidi. Mesilen, Uyghurlarning salamlashqanda “Essalamu eleykum” déyishi, erlerning saqal qoyup, ayallarning yaghliq chégishi, öyde qur'an kerim, jaynamaz saqlishi, meschitke kirishi, toyda nikah oqush qatarliqlarning hemmisi “Féngchyaw tejribisi” ni qoral qilghan asasiy qatlam si'iyasitide jinayet derijisige kötürülgen؛ nurghun Uyghurlar bu seweblik ziyankeshlikke uchrighanidi.

Gerche hazir Uyghurlarning meschitte namaz oqush, toyda nikah oqush, jinaza namizi chüshürüsh qatarliq diniy adetliri pütünley yoqitilghan bolsimu, Uyghurlarni dawamliq tutqun qilish we basturushta yene bashqa “Bahanilar” ning chiqidighanliqini texmin qilishqa bolidu. Mesilen, eger birer Uyghur a'ilisi, nawada öz qizining bir xitay er bilen toy qilishigha qarshiliq bildürgen bolsa, bu qarshiliq derhalla “Nikah erkinlikige tosqunluq qilish” yaki “Milliy öchmenlik idiyesi” derijisige kötürülüp, jinayet békitilishi؛ xitaylarning yolsizliqlirigha, Uyghurlargha qaratqan zorawanliqlirigha qarshi pikir bayan qilishmu, “Milletler ittipaqliqigha tesir yetküzgenlik” dep qarilip, jazagha tartilishqa seweb bolushi mumkin.

Derweqe, xitay hökümiti Uyghurlarning xitay kimlikini qarshiliqsiz qobul qilishi, jümlidin xitaylar bilen toylishishni shertsiz qobul qilishi, xitay ölkilirige köchürülüshke rayishliq bilen boysunushi, térilghu yerlirini xitaygha bérip, özliri medikar-qul bolushi yaki kesip özgertishke maqul bolushi dégendek nurghun mesililerde meqsitige yétishi üchün yenila birer siyaset we heriketke tayinidu. Bu wejidin xitayning atalmish “Térrorluqqa zerbe bérish qishliq heriket pilani” ning 2017-yilidiki chong tutqundin kéyin yolgha qoyulghan, Uyghurlargha qaritilghan yene bir qétimliq tutqun siyasitining bashlinishi dep qarashqa tamamen bolidu.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]