Xitay teshwiqatining yantayiqi boluwatqan Uyghur ayalliri némidin dérek béridu?

5-Marttin buyan béyjingda échiliwatqan xitayning 14-nöwetlik siyasiy kéngishining 2-yighinigha atalmish “Shinjang Uyghur aptonom rayoni wekiller ömiki” ning terkibiy qismi süpitide sen'et sahesidiki dilnar abdulla, muyesser toxti qatarliq bir qisim Uyghur ayal wekilliri qatnashqan. Yighin mezgilide ularning xitay kompartiyesining “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” sho'ari astida, Uyghur élide dawamlashturuwatqan siyasiy teshwiqatigha aktip awaz qoshushi we uni yenimu kücheytish heqqidiki teklip-pikirliri küchlük inkaslarni qozghimaqta.

“Xitay xewer tori”, “Tengritagh tori” qatarliqlarning eng yéqinqi uchurigha qarighanda, Uyghur élining sen'et sahesidiki ayal wekilliri muxbirlarning “Mexsus” ziyaritini qobul qilghan. “Shinjang sen'et instituti” ning drama-tiyatirchiliq fakultétining mu'awin mudiri, piroféssor muyesser toxti muxbirlargha özining 2-qétim siyasiy kéngesh wekili bolush süpiti bilen bu qétimliq yighin'gha élip kelgen tekliplirini otturigha qoyup mundaq dégen: “Jungxu'a millitining ésil, munewwer en'eniwi medeniyet-ma'aripining mustehkemlinishini kücheytishte, drama sen'iti intayin muhim orunda turidu. Shunga, rayonning bashlan'ghuch-ottura mejburiy ma'aripigha drama yeni, ‛changchile‚ tiyatirini öz ichige alghan oqutush pilanini birlikke keltürüp drama tetqiqat orni qurush, oqutquchilar qoshunini béyitish, dangliq drama mektepliri bilen bolghan hemkarliqni kücheytishni ilgiri sürüsh kérek”.

U yene, özi ishlewatqan “Shinjang sen'et instituti” da 2019-yildin bashlap qurulghan “Jingjü” tiyatiri kespide nurghun sen'et talant igilirining yétiship chiqqanliqini, bu arqiliq oqughuchilarning “Xongxu'a milliti” ning ésil, en'eniwi medeniyitige bolghan tonushi we chüshinishining chongqurlashqanliqini aghzi-aghzigha tegmey maxtighan.

Isra'iliyediki xitay yazghuchi tang denxong xanim, xitay kompartiyesining nöwette Uyghur rayonida “Jungxu'a milliti en'eniwi medeniyiti” namida özining xitay medeniyitini omumlashturushni kücheytiwatqanliqini tilgha aldi. Uning qarishiche, xitay kompartiyesining xitaylar arisidimu téxi omumliship ketmigen “Changchile-jingjü” tiyatir kesiplirini Uyghur qatarliq türkiy milletliri olturaqlashqan Uyghur rayonida omumlashturushi mahiyette Uyghur millitining medeniyitini pütünley yoqitishtur. Shuningdek bu wasitiler arqiliq ularning xitaylar bilen yughurulup, érip tügishini tézlitishtin dérek béridiken. Yazghuchi tang denxong bu heqtiki inkasida munularni otturigha qoydi:

“Xitay teshebbus qiliwatqan atalmish jungxu'a milliti ortaq gewdisini berpa qilish, emeliyette, tebi'iy yosunda shekillen'gen milletlerning ortaq gewdisi we birlishishidin dérek bermeydu. Uning medeniyet bilen ozuqlandurush dégen bu teshwiqat atalghulirini Uyghur rayonigha élip bérip, u jayda resmiy we sistémiliq meshghulat arqiliq rayondikilerge uni qobul qilishqa we öginishke mejburlawatidu. Shunga, u millet we medeniyetni ortaq bir gewdige aylandurush bolmastin, belki Uyghurlarning tarixiy, medeniyitini mejburiy yoqitip, özining xitaylashturush meqsitini emelge ashurushtur. Uning bu xildiki milliy medeniyet yoqitish herikiti emeliyette irqiy qirghinchiliqning bir qismidur.”

Shiwétsiyediki Uyghur ziyaliysi, dunya Uyghur yazghuchiliri uyushmisining mu'awin re'isi, sha'ire rahile kamal xanimning bildürüshiche, xitayning özlirining jingjü tiyatirining Uyghurlar teripidin alqishqa érishiwatqanliqini sirtqa dunyagha teshwiq qilishtiki meqsiti Uyghur medeniyitini xitay medeniyitining ayrilmas bir qismi qilip körsitish we Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurush iken. Sha'ire rahile kamal bu heqtiki pikirlirini bayan qildi:

Xitay taratqulirining bu qétimliq “Ikki yighin” heqqidiki teshwiqatlirida körsitilishiche, Uyghur ussulchisi dilnar abdullamu muxbirlarning “Alahide” ziyaritini qobul qilghan. U, özining Uyghur rayonida “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” herikitini téximu kücheytish heqqidiki teklip-pikirlirini élip kélip, ularni rayonida téximu keng kölemde emeliyleshtürüshni “Semimiylik” bilen (恳请) telep qilghanliqini bayan qilghan. Dunya Uyghur qurultiyi en'gliye ishxanisining mudiri rehime mexmut xanim radiyomizgha qilghan sözide, xitay hökümitining teshwiqatigha aktip yantayaq bolup kéliwatqan bu ayallarning emeliyette éghir mejburiyet we bésim astida xitay hökümiti bilen hemkarlishiwatqanliqini tilgha aldi. U yene, xitayning bu xildiki teshwiqat oyuni we siyasetlirining meqsitining Uyghur rohiy we milliy kimlikini yoqitishtin ibaret ikenlikini bildürüp, bu heqtiki qarashlirini otturigha qoydi.

Yazghuchi tang denxong ziyaret dawamida yene, Uyghur rayonidiki Uyghur artist-sen'etchilerning héchqandaq shekildiki ijadiyet we pikir erkinlikige ige emeslikini, eksiche xitay hakimiyitining kontrolluqi astida ularning siyasiy teshwiqatidiki “Qorchaq” qa aylan'ghanliqini tekitlep ötti. U yene, bu “Qorchaq” teshwiqat wasitiliri ularning tashqi dunyagha özlirining Uyghurlargha yürgüzüwatqan medeniyet qirghinchiliqini yoshurushtiki muhim taktika ikenlikini ilgiri sürüp mundaq dédi:

“Méningche nurghun kishiler jümlidin xitaylar, hetta nurghun gherblikler arisida irqiy qirghinchiliq mesilisige qarita bezi köz qarashlar mewjut. Yeni ularning neziridiki irqiy qirghinchiliq jaza lagérliri we qorqunchluq qanliq qirghinchiliqlardur. Shunga, xitay, teshwiqat arqiliq öz dölitige qaratqan siyasitini we özining hökümranliqini ammining menggü qoghdaydighanliqini körsetmekchi. Halbuki, irqiy qirghinchiliqning éniqlimisi emeliyette intayin muhim bir mezmunni öz ichige alidu. U bolsimu, medeniyet qirghinchiliqidur. Chünki bir milletning medeniyiti yoqalsa, u milletmu yoqilidu. Xitayning nöwettiki Uyghur rayonida yürgüzüwatqan siyasiti milletning rohi, milletning kimlikini yoqitishtur. Shunga, xitayning teshwiq qiliwatqini tamamen medeniyet yoqitish we medeniyet qirghinchiliqidin ibarettur.”

Yuqirida pikri bayan qilghan mutexessislerning bildürüshiche, nöwette xitay hökümiti bu “Ikki yighin” gha qatnashqan Uyghur ayal sen'etchi wekillerdin ustiliq bilen paydilinip, “Özining yéghida özini qorush” tek teshwiqat hiylisi arqiliq, Uyghur rayonida élip bériwatqan medeniyet qirghinchiliqini üzlüksiz kücheytish bilen bir waqitta, tashqi dunyagha uni perdazlap körsitishni yenimu kücheytmektiken.