Mutexessisler xitayning Uyghur rayoni toghrisidiki saxta teshwiqatlirining ich yüzini échip körsetmekte

Xitay hökümiti 30-may küni chungching shehiridiki gherbiy-jenub siyasiy-qanun uniwérsitétida “Térrorluqqa qarshi turush, esebiylikni tügitish we kishilik hoquqqa kapaletlik qilish” témisida atalmish xelq'araliq muhakime yighini achqan.

Xitayning “Shinxu'a tori” we “Xelq tori” qatarliq hökümet taratqulirining bu heqtiki xewerliride “Yaponiye we bashqa döletlerdin kelgen mutexessisler, shinjangning omumyüzlük tereqqiyati we xitayning kishilik hoquq ishliridiki körünerlik netijilirige yuqiri baha berdi, shinjangning kishilik hoquqni qoghdash jehettiki muweppeqiyetliri étirap qilindi” déyilgen.

Chungchingda échilghan mezkur yighin'gha shinjang uniwérsitétidin qatnashqan qanun penliri piroféssori erkin samsaq xitayning teshwiqatlirigha masliship, “Shinjangda her millet xelqining yashash hoquqi we tereqqiyat hoquqi hörmetlendi, shundaqla uni qoghdashqa ehmiyet bérildi” dégen.

Halbuki, amérika chikago uniwérsitétining tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng byawning qarishiche, kishilik hoquq éghir depsende qiliniwatqan xitayda, mustemlike siyasitining qurbani boluwatqan Uyghurlar xitay teshwiqatlirining del eksiche irqiy qirghinchiliqqa uchrimaqta iken. Téng byaw ependi, xitay hökümiti bu xil atalmish “Xelq'araliq yighin” lar we bashqa teshwiqat qanalliri arqiliq, “Uyghur rayonida kishilik hoquq kapaletke ige qilin'ghanliqi” toghriliq dawrang qilmaqta, dédi.

Téng byaw sözini dawam qilip mundaq dédi: “Xitay kommunist hökümitining shinjangda yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetliri intayin éghir bolup, alliqachan xelq'ara qanunlarni buzush derijisige bérip yetti. Bu éniq halda irqiy qirghinchiliq jinayitini shekillendürdi. Shuning üchün bular xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige uchridi. Xitay hökümiti bu eyibleshlerge taqabil turush üchün, barliq amallarni ishqa salmaqta. Ular bu xil yighinlarda özining teshwiqatlirini qilmaqta. Xitay yene bir qisim tetqiqatchilar we mutexessislerning nami we ularning éghizi arqiliq özining irqiy qirghinchiliq siyasitini yépishqa urunmaqta. Bu xitay kommunist hökümitining yillardin buyan qollinip kéliwatqan wasitilirining biridur.”

Xitayning “Shinxu'a tori” tarqatqan xewerde, shinjang uniwérsitétining piroféssori erkin samsaqning xitaygha yantayaq bolghan medhiye sözliridin bashqa yene, yaponiye yokoxama döletlik uniwérsitétining pexriy piroféssori murata tadayoshining “Gherb dunyasi aghzidin chüshürmeydighan ‛xitay hökümiti shinjangdiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge irqiy qirghinchiliq qildi‚ dégen sözler pütünley yalghan” dégen sözlirige alahide orun bérilgen.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanimning bildürüshiche, mezkur yighinda xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasitini aqlighan atalmish Uyghur piroféssor erkin samsaq bolsun yaki xitay hökümitining siyasitini maxtighan chet ellik “Mutexessis” ler bolsun, ularning hemmisi xitay hökümiti aldin teyyarlap sözletken kishiler iken.

Zubeyre xanim yene xitay hökümiti chongchingda ötküzgen bu yighinning del bu yil 5-ayda amérika tashqi ishlar ministirliqi élan qilghan dunyadiki herqaysi döletlerning kishilik hoquq weziyiti toghrisidiki doklatida xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti tenqidligen, shundaqla xitayda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri xelq'arada qattiq eyibliniwatqan bir shara'itqa toghra kelgenlikini eskertip ötti.

Zubeyre shemsidin xanimning bildürüshiche, xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan bu xildiki atalmish xelq'araliq yighinlar we bashqa her xil wasitilerdin paydilinip, özining Uyghur rayonida yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi, mejburiy emgek siyasiti qatarliq wehshiyliklirini aqlashqa mejbur bolmaqta iken.

Bu heqtiki xewer we analizlarda körsitilishiche, xitay hökümiti özining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan basturush siyasitini xelq'aragha heqliq qilip körsitish yaki perdazlap yoshurush üchün, her xil shekildiki teshwiqat oyunlirini ishqa salmaqta iken. Xitay hökümiti nöwette “Shinjang hékayisini yaxshi sözlesh”, “Shinjang medeniyet sayahetchiliki” namida sayahet ömekliri teshkillesh, özining tesir da'irisidiki bir qisim döletlerdin atalmish hökümet wekilliri, mutexessis we muxbirlarni teklip qilish, tor cholpanlirini ishqa sélish, atalmish xelq'araliq muhakime yighinliri uyushturush qatarliq wasitilerni ishqa salmaqta. Halbuki, amérika tashqi ishlar ministirliqi, birleshken döletler teshkilati we kishilik hoquq teshkilatlirining xitayning kishilik hoquq weziyiti heqqidiki doklatlirida, xitayda barghanche éghir depsendichilikke uchrawatqan kishilik hoquq weziyiti qattiq eyiblinip, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqining hélihem dawam qiliwatqanliqi qattiq eyiblenmekte.