Xitay teshwiqatchilirigha ayliniwatqan ejnebiy “Tor tura” sahibliri: menpe'etler we zexmetler

Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliqning köpligen pakitliri xelq'aragha melum bolushqa bashlighandin kéyin, xitay hökümiti bu janliq ré'alliqni dawamliq inkar qilishning emeliyette özliri üchün paydisiz bolidighanliqini tézdin tonup yetti. Ene shu waqitlardin bashlap xitay hökümitining türlük siyasetlirini aqlap, gherb dunyasining qandaq “Jahan'girlik” tebi'iti barliqini “Pash qilidighan” bir türküm “Tor tura sahibliri” (vloggers) Gherb dunyasining özide bash kötürüshke bashlidi. Ularning ortaq bir alahidiliki shuki, ularning hemmi'is öz aldigha Yotub, féysbok we tiwéttér qatarliq taratqularda mexsus sehipe échip, gherb dunyasidiki axbarat wastiliride tilgha éliniwatqan “Uyghur qirghinchiliqi”, “Yighiwélish lagérliri”, “Terbiyelesh merkezliri” dégendek hadisilerning mewjut emeslikini ilgiri sürgen. Shuningdek özlirining xitaydiki béyjing, shénjén, shi'en qatarliq sheherlerde yashawatqanliqini, ürümchidin qeshqergiche bolghan keng jaylarda sayahette bolghanliqini, bu jeryanda gherb teshwiqatlirida éytilghan selbiy hadisilerning héchqaysisini körmigenlikini bayan qilidu.

Qiziqarliq yéri shuki, ularning xitay hökümiti men'iy qilghan, shundaqla minglighan Uyghur yashlirining lagérlargha qamilishigha seweb bolghan ijtima'iy taratqu wastiliridin erkin paydilinishi, xitay teweside héchqandaq cheklimige uchrimighan. Dölet teweliki jehette yawropa, shimaliy amérika we awstraliye qatarliq oxshimighan jaylardin kelgen bu “Tor tura sahibliri” öz tor betliride xitayda erkin sayahette bolush, ajayip-gharayip we tangsuq xitay ta'amliridin yetküche hozurlinish dégendek me'ishetlik körünüshlerni köplep tarqitish arqiliq xitayning emeliyette jennet kebi makan ikenlikini algha sürgen. Semimiylik, rastchilliq we adilliq asasidiki ma'arip terbiyisi, a'ile terbiyisi we jem'iyet muhitida ösüp yétilgen bu yashlarning qandaq bolup xitay hakimiyitining aldamchiliq méxanizimining terkibiy qismigha aylinip qélishi heqqde söz bolghanda amérikadiki musteqil analizchi ilshat hesen ependi buningda heddidin ziyade saddiliq, achközlük we nepsaniyetchilik qatarliq köplige amillarning yughurulup ketkenlikini tekitleydu.

Bu xildiki ejnebiy tor tura sahiblirining “Shinjangda yighiwélish lagérliri mewjut emes”, “Irqi'iy qirghinchiliq boluwatidu, dégenler yalghan” dégendek mezmundiki qisqa widyoliri yotub qanallirida ularning körülüsh qétim sanini shiddet bilen ashurghan. Bezi analizchilar bu sanning shiddetlik éship kétishi heqqide gumanlarni qiliwatqan bolsimu, téximu zor sandiki mutexessisler nöwette xitay hökümitining iqtisadiy wastilar arqiliq xitay hökümitining teshwiqatlirini “Ejnebiy” zuwandin bayan qilishning bir türlük ashkarilanmighan dölet siyasiti bolup qéliwatqanliqini tekitleydu. BBC Agéntliqining yéqinda élan qilin'ghan bu heqtiki tepsiliy xewiridimu mushu xil ehwallar alahide tilgha élinidu. Xewerde éytilishiche, en'gliyelik ata-bala tor tura sahibliri lé barrét we oli barrét özlirining bir qétimliq widiyo söhbitide “Merkiziy xelq radiyo istansisi” ularning bu qétimliq xitay sayahitige serp bolidighan ayrupilan béliti, yataq béliti we tamaq xirajitini üstige alidighanliqini tilgha alghan. Ular bolsa buning bedilige xitay axbaratining ziyari'itni qobul qilip, özlirining sayahet tesiratini bayan qilidighan bolghan.

En'gliyelik “Yeltapan ependi” (Mr Lightfoot) bolsa özining bir qétimliq widiyo bayanida “Merkiziy téléwiziye istansisi méning bu qétimliq xeynen sepirimge köp qolayliqlarni yaritip berdi” dégen. Aridin ‍uzun ötmey BBC agéntliqi uning bilen alaqiliship, bu heqte bir ziyaret ötküzüshni sorighanda, u qet'i ret qilghan. Yene bir tor tura sahibi barriy jonés ishligen widiyolar xitay bashqurishidiki “Merkiziy téléwiziye istansisi” ning yotub bétide élan qilinipla qalmastin, yene xitay tashqiy ishlar ministirliqining “Gherbtiki düshmen küchlerning shinjang mesilisini burmilishigha reddiye” témisidiki bir qétimliq muxbirlarni kütüwélish yighinida muxbirlargha “Ispatliq reddiye” matériyali süpitide qoyup bérilgen. Ejnebiy tor tura sahiblirining bu yosunda xitay hökümitining “Qorchaq teshwiqatchiliri” gha aylinip qélishidiki iqtisadiy amilning roli toghrisida söz bolghanda élshat hesen buning rohiyet dunyasi püchek bolghan bezi insanlarda köp körülidighan hadisilerdin biri ikenlikini tekitleydu.

Xitay hökümitining biwaste yaki wastilik qiziqturush chariliri arqiliq ejnebiy tor tura sahiblirini özige qaritiwélishi hemde bu kishilerning aghzidin xitay hökümitini aqlaydighan bayanlarning köplep bérilishi emiliyette gherb dunyasidiki bir qisim kishilerning xitay heqqidiki qarashlirini özgertiwatqanliqimu nöwette muhim mesililerdin bolup qalmaqta iken. Bolupmu bashqilargha qarighanda öz xelqige ishinish en'enisi küchlük bolghan gherplikler bu tor tura sahiblirining bayanlirini “Heqiqet” dep chüshinip, Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliq, mejburiy emgek we tughut kontrolluqi qatarliq zor mesililerni “Töhmet” qarashqa mayil bolup qalidiken. Buning bilen bu xil “Cholpanlar” ning bayanliri xitay hökümiti üchün ghayet ozr ünüm, Uyghurlar üchün hésapsiz ziyanlarni peyda qilmaqta iken.

Derweqe, ijtima'iy taratqulardiki tor tura sahiblirining hemmisila mushu xildiki kishilerge mensup emes iken. 2007-Yili özining 26 yashliq tughulghan künide béyjingdin ürümchige piyade méngish sepirini bashlash bilen dangqi chiqqan gérmaniyelik tor tura sahibi kristof raxig (Christoph Rehage) shu waqitlardin tartip uyur diyaridiki siyasiy weziyet heqqide xitay xelqige chüshenche bérishni muhim nishan qilip kelmekte. Uning law léy dégen xitayche texellusida “Shinjangda zadi qirghinchiliq boluwatamdu?”, “Shinjangda yighiwélish lagérliri barmu?” dégendek widiyoliri xitay hökümitining emeliyette uchur kontrolluqini qaysi derijige yetküzgenlikini, shunga hélighu chet ellikler iken, xitay puqralirining özlirimu izichl dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliq, mejburiy emgek, lagirlar qatarliq qebihliklerni körüsh imkaniyitige ige emeslikini, chünki xitay kompartiyesi bashqilarning körüp qélishini xalimighan herqandaq shey'ini héchkimning körüsh imkaniyitige ige emeslikini bekmu chüshinishlik shekilde bayan qilip béridiken.

Melum bolushiche bu xildiki tor tura cholpanliri nöwette köplep peyda boluwatqan bolup, bu heqtiki mulahize we texminlermu köplep otturigha chiqmaqta iken.