“шәрқий түркистанда хитайниң уйғур түрклири билән болған күриши” мавзулуқ мақалидики тәклипләр тоғрисида тәһлил

Түркийәдә шәрқий түркистан мәсилисиниң күнсайин күчийишигә әгишип, шәрқий түркистан мәсилиси тоғрисида болупму уйғурларниң келәчәки тоғрисида тәһлил елип берилған мақалилар елан қилинишқа башланди. 8 - Айниң 8 - күни истратегийә вә хәлқара мунасивәтләр мутәхәссиси, түрк армийәсидин пенсийәгә чиққан полковник мустафа ақин әпәнди язған “шәрқий түркистанда хитайниң уйғур түрклири билән болған күриши” мавзулуқ мақалә елан қилинди. Мақалидә алди билән уйғур дияриниң җуғрапийәлик орни, нопуси, сиясий вә иқтисадий вәзийити тоғрисида қисқичә мәлумат берилгән. Кейин “хитай - уйғур күришиниң келәчәки” темиси астида хитай дөлитиниң уйғурларға елип бериватқан бесим сиясити тоғрисида қисқичә мәлумат бәргәндин кейин, уйғурларниң хитайниң бу бесим сияситигә қарши һармай - талмай күрәш қиливатқанлиқини баян қилинған. http://Stratejikhaber.com.tr Намлиқ тор гезитидә елан қилинған мақалида шәрқий түркистан мәсилисиниң рамизан ейида түркийәниң күн тәртипигә кәлгәнликини, хитайниң ич мәсилиси болуштин һалқип хәлқара мәсилигә айланғанлиқини баян қилғандин кейин аптор хитайниң зулмини тохтитиш үчүн немиләрни қилиш керәк?” дегән тема астида мундақ дәп язиду:

1.Бирләшкән дөләтләр тәшкилати хитайниң ирқий қирғинчилиқ елип бериватқанлиқи тоғрисида қарар чиқирип, хитайға бесим ишлитиши керәк.

2.Дуняниң һәрқайси җайлиридики аммиви тәшкилатлар шәрқий түркистандики хитай зулуми тоғрисида тоғра мәлумат йиғип, дуняға елан қилип туруши керәк.

3.Һәрқайси дөләтләрниң пайтәхтлиридики хитай әлчиликлириниң алдида намайиш өткүзүп, хитайға бесим ишлитиш керәк.

4.Түркий җумһурийәтлири башлиқ пүтүн дуня дөләтлиридә хитай маллирини сетивалмаслиқ тоғрисида чақириқ қилиш паалийити өткүзишимиз керәк.

5.Кишиләрни уйғурларға елип бериватқан бесим ахирлашмиғичә хитайға саяһәткә бармаслиққа чақиришимиз керәк.

6.Хитай саяһәтчиләрниң саяһәткә келишини чәкләш керәк.

7. Уйғурларни аптономийә һоқуқиға игә қилиш үчүн шәрқий түркистанда яшаватқан башқа милләтләрниң қоллап қуввәтлишини қолға кәлтүрүш керәк.

8.Шәрқий түркистанниң ичи вә сиртидики тәшкилатларни күчләндүрүшимиз керәк.

Бу тәклипләр һәққидә көз қаришини елиш үчүн уйғур хәвәр вә тәтқиқат мәркизиниң мәсули һамут гөктүрк әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ.

Түрк полковник истратегийә мутәхәссиси әхмәт ақин әпәнди мақалисидә оттуриға қойған тәклипләрни әмәлгә ашурғили боламду дегән соалимизға һамут гөктүрк әпәнди мундақ җаваб бәрди:

Әхмәт ақин әпәндиниң мақалисини оқуп шундақ хурсән болдум. У шәрқий түркистанни көрмигән бир инсан. Әмма шәрқий түркистанда болуватқанларни билиду, уйғурларни билиду. Шәрқий түркистандики әмили әһваллардин хәвири бар бир киши. Бу бир полковник хәлқара мунасивәтләр мутәхәссиси болуш сүпити билән әнқәрәдә олтуруп, уйғурларға елип бериливатқан зулумни қандақ азайтимиз, уйғурларни қандақ қилип әркинликкә ериштүримиз дәп бир пилан түзүпту. 15 Маддидин тәркип тапқан бу тәклипиниң бәзилири әмилийәткә уйғун әмәлгә ашурғили болидиған мәсилиләр. Мәсилән тәклиптә бирләшкән дөләтләрниң уйғурлар тоғрисида қарар чиқириши керәкликини, дуня дөләтлиридә җамаәт пикри топлап һәрқайси дөләтләрниң һөкүмәтлиригә бесим ишлитип уларниң хитай дғлитигә бесим ишлитишини қолға кәлтүрүшкә охшаш тәклипләрни оттуриға қоюпту. Булар әмәлгә ашурғили болидиған тәклипләр. Түркийәдә бу хил мақалилар көпийишкә башлиди. Түнүгүн “түркийә түрклири уйғурлар үчүн немиләрни қилип берәләйду?” дегән темида бир мақалә оқудум, мақалидә истанбулни қолға чүшүргән османли импәрйәсиниң падишаһи фатиһ султан мәмәтниң 1473 - йилида шәбин қараһисарни қолға чүшүргән вақтида зәпәрнамисини уйғур тилида язғанлиқини, кейин өзиниңму уйғур тили өгәнгәнликини, түркләрниң уйғурлар билән мушундақ узун тарихқа игә қериндашлиқ мунасивитиниң мәвҗутлиқини шуңа уйғурларға ярдәм қилишниң шәрт икәнликини язғандин кейин тәклиплирини оттуриға қоюпту. Түркийә һөкүмитиниң рәһбәрлири немә десә десун, бу шәрқий түркистан дәвасиниң түрк хәлқиниң нәзиридә миллий дәва болғанлиқиниң испати дәп қараймән.

Пүтүн уйғурлар һәмпикир болған мушундақ бир тәклипни уйғурларму түзүп чиқиши керәкму? дегән соалимға у мундақ җаваб бәрди:

Әлвәттә түзүп чиқиш керәк. Мән өткәндә мәрһум әмин ваһидиниң “яш түркистан журнили”да елан қилинған бир мақалисини оқудум. Әмин ваһиди әпәнди 1933 - йилидики шәрқий түркистан азадлиқ урушиға қатнашқан муһим кишиләрдин бири. Бу киши мақалисидә биз инқилабқа башлиғанда пикри тәйярлиқимиз йоқ иди. Шуңа мәғлуп болдуқ дәп йезипту. Мәнчә бу муһим бир пикир. Бүгүнки күндә уйғур зиялийлири бу һәқтә баш қатуриши керәк. Йеңи пикир йеңи тәклипләрни оттуриға қоюши керәк. Уйғур зиялийлар сиясәткә арилашмаймиз дәйду. У, сениң вәтиниң ата - анилириң у вәтәндә яшайду, вәтининиң келәчәки үчүн баш қатурмиған киши қандақму зиялий һесаблиниду? мәнчә уйғур дәвасиниң дегәндәк илгирлимәсликидики муһим сәвәбләрдин бири уйғур зиялилириниң өз дәваси үчүн баш қатурмаслиқидин болса керәк.