Proféssor yang xeyying: xitayning chet'ellerdiki tutqun qilish herikitige xelq'ara jem'iyet süküt qiliwatidu

Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2015.12.30
tayland-uyghur-xitaygha-yotkesh-2.jpg 109 Uyghurni taylandtin xitaygha élip mangghan körünüsh. 2015-Yili 9-iyul.
CCTV

Mezkur maqalide aptor yéqindin buyan xitay da'iriliri teripidin heq hoquqliri depsende qilin'ghan bir qisim kishilerning tayland, mongghuliye qatarliq döletlerge qéchip chiqip shu yerdiki birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq ishxanisi teripidin siyasiy panahliq tilep, üchinchi bir döletke kétishni kütüp turuwatqan bir qisim xitay, Uyghur, mongghul millitidin bolghan kishilerning mezkur döletler teripidin xitaygha qayturup bérilgenlikini we bu heqtiki öz köz qarashlirini otturigha qoyghan.

B b s agéntliqining xewer qilishiche, bu yil 11-ayda birleshken döletler teshkilati musapirlar orgini tayland hökümitining b d t musapirlar orgini teripidin musapirliq salahiyitige bérilgen ikki xitay puqrasini xitaygha qayturup bergenlikini tenqid qilghan idi.

Proféssor yang xeyying maqalisining kirish söz qismida yéqinda taylandning merkizi bangkoktin töt neper kishining mejburi halda tayland saqchi da'iriliri teripidin tutqun qilinip xitaygha qayturup bérilgenliki heqqide toxtilip: “Esli shiwétsiye puqrasi bolghan shongkongliq kitab sodigiri guy mingxey bangkokqa sayahetke kelgende xitay da'iriliri teripidin mexpiy tutup kétildi. Undin bashqa bangkoktiki birleshken döletler teshkilati musapirlar ishxanisi teripidin siyasiy panahliqi qobul qilinip üchinchi bir döletke kétishni kütüp turuwatqan üch neper xitay puqrasimu tutqun qilindi” deydu.

Biraq, aptor özi yuqirida tilgha alghan we “Tutqun qilindi”, dégen üch neper xitay puqrasining kimliki heqqide maqalide tepsiliy toxtalmighan.

Aptor maqaliside shongkongdiki kitab sodigiri guy mingxeyning béyjing uniwérsitéti tarix penliri fakultétini tamamlap gérmaniyege oqushqa kélip, kéyin shiwétsiyege yerliship qalghanliqi heqqide qisqiche toxtalghan.

Maqalide kitab sodigiri guy mingxeyning shongkong tonglowen arilida kitab-neshriyat shirkiti qurup shongkong baziridiki özining kitabxaniliri arqiliq xitay kompartiyesige zit bolghan köpligen kitablarni bazargha salghanliqini bayan qilip: “Guy mingxey, xitay kompartiyesining ichki siyasitige, yuqiri qatlamdiki rehberlerning mexpiyetlikige, dölet bixeterlikige da'ir nurghunlighan kitablarni neshr qilghan. Hetta u, xitay merkizi komitétidiki emeldarlar guruhi yeni ‛shangxey guruhi‚diki emeldarlarning qiz-chokanlar bilen bolghan ashnidarliq munasiwitigiche izdinip bu heqte kitab chiqarghan-idi” deydu.

Aptor guy mingxeyning tutqun qilinish sewebi heqqide toxtilip: “U, xitay kompartiyesining sirlirini awam xelqqe we xelq'ara jem'iyetke ashkarilap qoydi.Buning bilen xelq ammisining kompartiyige bolghan qarshi tüptin özgerdi.Elwette kompartiye uni közdin yoqitish kérekte” deydu.

Shyanggangning ilgiri tarixiy heqqide toxtalghan aptor maqaliside shongkong en'gliyege mustemlike bolghan dewrde bu yerde toluq erkinlikning mewjut bolghanliqini, 1997-yili shongkong xitaygha ötküzülüp bérilgendin kéyin béyjing teywenni qoshuwélish niyitide “Bir dölette ikki xil tüzüm” dégen siyasetni kötürüp chiqip bu yerde waqitliq erkinlikni yolgha qoyghan bolsimu, lékin kéyinki waqitlarda shongkongdiki bezi démokratik heriketler xitaygha küchlük tesir körsetkenliki sewebidin shi jinping shongkong siyasitide özgirish hasil qilip, kompartiyige xas yol bilen bashqurushni kücheytkenlikini shunga guy mingxeydek kishiler gerche chet'el puqrasi bolsimu yenila bu siyasetning qurbani bolghanliqini tepsiliy mulahize qilghan.

Aptor guy mingxeyning bangkokta qolgha élinishini xitayning chet'ellerdiki tutqun qilish siyasitidiki tunji qedimi bolmastin belki uningdin ilgirimu bu xildiki weqelerning yüz bergenlikini misal qilip: “2009-Yili 10-ayda ichki mongghul aptonom rayonidin tashqi mongghuliyege qéchip chiqqan doxtur batur zangga a'ilisining siyasiy panahliq iltimasi ulanbatordiki birleshken döletler teshkilati ishxanisidin qobul qilinip bolghanda, ular da'iriler teripidin qolgha élinip a'ilisi boyiche xitaygha qayturulup bérildi. Ichki mongghul sot mehkimisi ularni milliy bölgünchilik jinayiti bilen eyiblep doxtur batur zanggani üch yilliq qamaq jazasigha höküm qildi. A'ilisi nezerbendke élinip, doxturxanisi taqalghan idi” deydu.

Yaponiyediki kishilik hoquq pa'aliyetchisi runa bu heqte ziyaritimizni qobul qilip xitayning chet ‘ellerde bu xildiki tutqun qilish herikitini 11-séntebir weqesidin kéyin resmiy bashlighanliqini ilgiri sürüp: “Pakistan, qazaqistan, qirghizistan qatarliq döletlerde siyasiy panahliqi qobul qilin'ghan Uyghurlar tutqun qilinip xitaygha qayturulghandin kéyin ularning köpinchi ölümge höküm qilin'ghan idi”dédi.

U, sözide yene özbékistanda qolgha élinip xitaygha qayturulghan kanada puqrasi hüseyin jélil mesilisinimu misal qilip körsitip ötti.

Yang xeyying maqaliside xitayda milliy kimliki depsende qilin'ghan Uyghurlar ming bir musheqqette taylandqa qéchip kelgen bolsimu, ularning yenila tayland hökümitining tutqun qilinishigha uchrap, xitaygha qayturulghanliqigha özining tolimu epsuslan'ghanliqini bildürüp: “Xelq'ara jem'iyetning Uyghurlarning kolléktip halda tutqun qilinip xitaygha qayturulushigha süküt qildi”-dep öz naraziliqini bildürgen.

U, maqaliside hazirqi waqitning özide bolupmu, sherqiy jenubiy asiyadiki bir qisim döletlerde xitayning özi aldigha xalighanche tutqun qilish heriketlirini élip baralaydighanliqini chünki bu döletler xitaydin kélidighan iqtisadiy nepni közlep xitayning bu herikitini qollawatqanliqini tekitligen.

Aptor maqalisining axirida xelq'ara jem'iyetni kishilik hoquq mesilisige yéqindin köngül bölüshke chaqiriq qilish bilen birge dunya jama'itini xitayning chet'el lerde tutqun qiliwatqan xitay öktichilirige, Uyghur, tibet, mongghul kishilik hoquq pa'aliyetchilirige ige chiqishini muraji'et qilghan.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.