Uyghur rayonida ijra qilinishqa bashlighan “Uchur bixeterliki nizamnamisi” ning tigh uchi kimlerge qaritilghan?

Torxanidiki wéybo (we'ibo) qatarliq bloglardin paydilinip uchur tarqatquchilar. 2011-Yili 16-yanwar, qumul.

“Shinjang géziti”, “Tengritagh tori” qatarliq xitayning hökümet taratqulirida 15-iyundin bashlap, “Aptonom rayonning achquchluq uchur, ul eslihelirining bixeterlikini qoghdash nizami” ijra qilinidighanliqi élan qilindi. Xewerdin melum bolushiche, qisqiche “Uchur bixeterlikini qoghdash nizami” dep atalghan bu belgilime, bu yil 25-mart küni échilghan “13-Nöwetlik Uyghur aptonum rayonluq xelq qurultiyi” ning 32-nöwetlik yighinida maqulluqtin ötken “58-Nomurluq qarar” iken.

Bu yil 27-mart küni “Tengritagh tori” da élan qilin'ghan “Aptonom rayonning achquchluq uchur, ul eslihelirining bixeterlikini qoghdash nizami” 23 maddidin terkip tapqan bolup, “Tengritagh tori” ning 15-iyundiki xewiride mezkur belgilimining bir qisim maddiliri alahide tilgha élin'ghan.

Xewerde mezkur nizamning ijra qilinishidiki meqset we uning ijra qilinish jeryani, toghriliq mundaq déyilgen: “Éniqki, achquchluq uchur, ul eslihelirining bixeterlikini qoghdash xizmiti partiyening rexberlikide, etrapliq maslashturush, mes'uliyetchan bolush, qanuniy qoghdash we ortaq qoghdash prinsipigha emel qilishni meqset qilghan. Tor bixeterliki we uchurlashturush tarmaqliri omumiy pilanlash we maslashturushqa mes'ul bolidu؛ jama'et xewpsizlik organliri yéteklesh we nazaret qilishqa mes'ul bolidu؛ xewerlishish, dölet bixeterliki, mexpiyetlik we mexpiy nomur bashqurush qatarliq tarmaqlar bixeterlikni qoghdash, nazaret qilish we bashqurushqa mes'ul bolidu.”

Amérikadiki tunggan milltidin bolghan xitay weziyet analizchisi jüme, yeni ma jü (马聚) Ependi, “Uyghur aptonom rayonning achquchluq uchur, ul eslihelirining bixeterlikini qoghdash nizami” ning xitay hökümet organlirida xizmet qiliwatqan hökümet xadimlirini nishan qilidighanliqini bildürdi.

Ma jü ependi mundaq dédi: “Uning nishani tor uchurlirining ashkarilinip kétishining aldini élish üchündur, awam puqralarning pikir erkinliki mesilisi bu yerde közde tutulmighan. Chünki xitayda awam puqralarning pikir qilish erkinliki eslidinla mewjut emes. Bu heqte xitay da'iriliri aliqachan keskin tedbirlerni élip bolghan, yeni bu yerde tekitliniwatqini saqchi organlirining nazariti arqiliq, muhim uchurlarning ashkarilinip kétishining aldini élishtur.”

Ma jü ependi sözini dawamlashturup, yéqinqi mezgillerde ashkarilan'ghan “Shinjang saqchi höjjetliri” ning xitay hökümet da'irilirini endishige salghanliqini tilgha élip ötti.

U mundaq dédi: “Undaqta, ularning qandaq höjjetliri ashkarilinip ketti? buningda yéqinda ashkarilan'ghan ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ we uningdin ilgiri ashkarilan'ghan bir qisim mexpiy höjjetlerni tilgha élish mumkin. Ulargha shu nerse éniqki, ularning ichkiy qismida yene nurghunlighan ashkarilanmighan mexpiy höjjetler we matériyallar bar. Bular ularning kompiyotérlirida, qattiq-yumshaq déskilirida we bashqa mexpiy höjjet ambarlirida saqlanmaqta.”

Ma jü ependi aldinqi bir mezgilde xitay merkiziy hökümitining herqaysiy jaylardiki hökümet organlirida ishlitiwatqan nechche yüzminglighan kompiyoturni almashtush weqesi yüz bergenlikini bildürdi.

Uning tekitlishiche, da'irilerning bundaq zor türkümdiki kompiyotérlarni almashturushidiki sewebmu del hökümet organliridiki mexpiy höjjetlerning sirtqa ashkarilinip kétishining aldini élish üchün iken.

Ma jü ependi mundaq dédi: “Ular mexpiyetlikini qoghdashni telep qiliwatqini zadi qandaq uchurlar? mana bu nahayiti diqqet qozghaydighan mesililerning biri. Buningda ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ ge uxshash uchurlardin bashqa yene kéyinki mezgillerde yürgüzülidighan siyasitige a'it höjjetler bolush éhtimalliqimu nahayiti yoquri. Bu uning bir qaraqchi hökümet ikenlikini ispatlap turuptu. Bu xil qaraqchi hökümet jinayet ötküzüsh jeryanida, u özi hés qilmighan jinayi pakitlirini qaldurup mangidu. Shunga bu xil qaraqchi hökümet özining jinayet delillirini amalning bériche yoshurushqa, hetta yoqitishqa urunidu. Ular bu jinayi pakitlarning dunyaning nezerige chüshüp qélishini we ashkarilinip kétishini xalimaydu. Chünki ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ ning ashkarilinishi yene bir qétim dunyaning nezerini Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq wezyitige aghdurdi. Yeni Uyghurlarning ‛saqal qoydi, diniy telim aldi, öyide jaynamaz saqlidi, namaz oqudi, chet elde tughqini bar‚ dégendek bimene bahanilarda keng kölemlik tutqun qilin'ghanliqi, xitayning saqchi sistémisidiki höjjetliri arqiliq ashkarilandi.”

Ma jü ependining bildürüshiche, xitay hökümitining öz jinayi qilmishlirigha a'it uchurlarning mexpiyetlikini saqlashta bu qeder qattiq tedbirlerni élishini, 2-dunya urushi ayaqlishish harpisida natsistlar gérmaniyesining yehudilar qirghinchiliqigha a'it hökümet matériyallarni yoqatqan qilmishigha oxshap kétidiken.

Hazirgha qeder “Qaraqash höjjetliri”, “Shangxey höjjetliri”, “Shinjang saqchi höjjetliri” qatarliq bir qisim hökümet höjjetliri birqanche yildin buyan amérika bashchiliqidiki gherb démokratik döletliridiki nopuzluq tartqular arqiliq üzlüksiz ashkarilinip kelmekte. Nöwette bular xitay hökümiti we uning Uyghur rayonidiki emeldarlirining Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliqini ispatlashta xitay hökümiti köz yomiwalalmaydighan pakit bolmaqta.

Norwégiyediki Uyghur pa'aliyetchiliridin “Uyghur edliye arxipi” ning dériktori, dunya Uyghur qurultiyi teshwiqat bölümining mudiri bextiyar ömer ependining bildürüshiche, xitayda hökümet höjjetliri qattiq mexpiy saqlinidiken. Yeni xitayning siyasiy belgilimilirige munasiwetlik mexpiy höjjetliri intérnét torigha ulanmighan halda ayrim saqlinidiken.

Uning qarishiche, “Qaraqash höjjetliri”, “Uyghur lagér tutqunliri tizimliki”, “Shinjang saqchi höjjetliri” digendek intayin az bir qisim höjjetlerning ashkarilinip kétishi, bu xildiki höjjetlerning Uyghur diyaridiki herqaysi saqchixanilarwe ahaliler komitétlirining torlashqan sistémisida bir nusxadin saqlinishi yaki bashqurghuchilarning bixestilikidin bolghan iken.

Bextiyar ömer ependining bildürshiche, shundaq bolushigha qarimay sirtqa ashkarilinip ketken bu intayin az qisim höjjet-uchurlar, xitayning Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqqa da'ir jinayi qilmishlirini ispatlashta yéterlik pakit bolalaydiken.

Bextiyar ömer ependi yene “Achquchluq uchur, ul eslihelirining bixeterlikini qoghdash nizami” dep atalghan bu belgilimining ijra qilinishi tüpeyli rayonda Uyghurlar duch kélidighan balayi-apetlerning yenimu köpiyishi mumkin iken.