Хитай тәшвиқат арқилиқ уйғур ирқий қирғинчилиқини йошурмақчи

Хитай башқурушидики “нур тори” 12-феврал аталмиш 4-Нөвәтлик “он миңлиған киши шинҗаң һәққидә сөзлисун” намлиқ қисқа филим мусабиқисиГә мукапатлиқ әсәр қобул қилидиғанлиқи һәққидә елан тарқатқан. Мәзкур паалийәт 2021-йилила йолға қоюлған болуп, хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини йошурушидики муһим бир тәшвиқат васитисигә айланмақта. Лекин бу йәрдики мәсилә, бу хил усулда ирқий қирғинчилиқни инкар қилиш имканийитиниң зади қанчилик болушидур.

Мәлум болғинидәк, хитайниң тәшвиқат истратегийәсиниң бири, интернет учур васитилиридики хәлқара учур муһитини өз тәшвиқати билән толдуруш, башқиларниң хитай һәққидә учурға еришиш йоллирини тосуш, һәмдә васитилик һалда хитай сияситиниң қоллиғучилирини көпәйтип, хәлқарада хитайни һәқлиқ көрситидиған хата көрүнүш пәйда қилиш; йәнә бири, қарши пикирдикиләрни қаттиқ бастуруп, тор дунясида ялған учур тарқитиш, раст билән ялғанни арилаштуруп сөзләш арқилиқ, кишиләрни қаймуқтуруш қатарлиқ усулларда елип берилған. Демәк буниңдин биз, хитайниң өзичә юқири пән-техника вә учурға тайинип тор дунясиниң хоҗисиға айлиниш вә бу арқилиқ хитайға қарши авазларни бастуруш мәқситигә йәткили болидиғанлиқиға шәксиз ишәнгәнликини һес қилалаймиз. Мисалға алсақ, хитай алди билән тор дунясида уйғурларниң “бәхтлик яшаватқанлиқи” ға даир сахта учурларни кәң көләмдә тарқатқан. Андин бу учурларни зор миқдардики тор сақчилири арқилиқ “қоллаш” қа башлиған. Қоллашлар бәлгилик көләмгә йәткәндин кейин, бирдинла уйғурлар үчүн аваз чиқарған кишиләр, учур васитилири, паалийәтчиләргә түрлүк шәкилдә һуҗум қилишқа өткән вә бу арқилиқ мәлум дәриҗидә “җамаәт пикри” пәйда қилған. Униңдин башқа, тор йүзидә хитайни қоллайдиғанларниң көп болушидәк сахта көрүнүшни шәкилләндүрүп, уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқи, җаза лагерлириға қамалғанлиқи вә барлиқ һәқ-һоқуқлириниң тартивелинғанлиқидәк һәқиқәтләрни бу шәкилдә йошурмақчи болған. Хитайниң сахта учурларға тайинип уйғур ирқий қирғинчилиқини инкар қилишқа урунғанлиқиға даир ашкариланған учурлар толиму көп болуп, буниң ичидә баш иштаби верҗинийәдә болған Нисос (Nisos) учур ширкити 2022-йили апрелда елан қилған бир доклатНи мисал қилишқа болиду. Мәзкур доклатта 648 твиттер (һазирқи X) аконтиниң җәмий 2800 гә йеқин шинҗаң, мәҗбурий әмгәк яки кишилик һоқуқ һаштәги астида учур елан қилғанлиқи ениқланған. Бу учурлар нахша-уссул, уйғур елидики тәбиий мәнзирә, сөрәт қатарлиқ қаримаққа зиянлиқ учур әмәстәк көрүнидиған мәзмунлар билән биргә, бир қисим уйғур елидә мәҗбурий әмгәкниң мәвҗут икәнликини инкар қилидиған мәзмунларни өз ичигә алған. Мәзкур доклатта бу һәқтә “хитай өз ара маслаштурулған бу хил учурлар арқилиқ кишиләргә уйғурларни яхши турмушта, бәхтлик күн кәчүрүватқандәк көрситипла қалмай, бәлки йәнә хитай һөкүмитиниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәк сиясәтлирини қолланмиғанлиқини тәшвиқ қилишта күчлүк қорал қилған” лиқи баян қилинған. Булардин сирт, нөвәттә, уйғурларниң хитайға бериши вә уйғур елини зиярәт қилишиға қисмән йол қоюлушиму, охшашла хитайниң тәшвиқат истратегийәсиниң бир қисми болуп, уйғурлар арқилиқ уйғур ирқий қирғинчилиқини инкар қилишни нишан қилған дейишкә болиду. Бу һәқтә, Норвегийәдики уйғур архип амбири ишләп тарқатқан 3 қисимлиқ гуваһлиқ филими Күчлүк дәлил болалайду.

Әмәлийәттә, хитайниң тор дунясида қисқа филим тарқитиш арқилиқ уйғур ирқий қирғинчилиқини йошурмақчи болуши бир әхмиқанилик болуп, бу хил тәшвиқатлар обйектип һәқиқәтләрни кишиләрниң диққитигә суналмайла қалмастин, әксичә кишиләргә бир хил инчикә пиланланған ахбарат урушидәк туйғу берип, хитайниң уйғурлар үстидики өткүзгән җинайәтлирини йошурушқа тиришиватқанлиқини техиму рошән гәвдиләндүрүп қойиду. Чүнки, аталмиш “он миңлиған киши шинҗаң һәққидә сөзлисун” паалийити, атақта пүткүл дуня миқясидин қисқа филим йиғиш арқилиқ, йәрлик уйғурлар вә чәтәлдики тор чолпанлириниң уйғур ели һәққидики тәсиратини ортақлишидиған бир супидәк көрситиливатқан болсиму, әмма бу хил филимларни йиғиш вә тарқитиш шәклидин күчлүк сиясий пурақ чиқип туриду. Чүнки мәйли уйғур елидики яки дуняниң һәрқайси җайлири һәтта хитайниң һәрқайси өлкә-шәһәрлиридики тор чолпанлири болсун, уларниң барлиқ сөз-ибарилири елан қилиништин аввал, алди билән хитайниң қаттиқ тәкшүрүши вә назаритидин өтүши вә хитайниң тәшвиқат услубиға маслишиши керәк. Һәқиқий уйғурлар бу хил тәшвиқатқа қатнишиш салаһийитигиму игә әмәс. Шуңа пәқәт хитай һөкүмитиниң инчикә таллишидин өткән тор чолпанлирила бу хил қисқа филимлар арқилиқ уйғурларниң “бәхтлик турмуши” ни тәшвиқ қилалайду. Һалбуки, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сиясәтлирини тәнқид қилған уйғурлар болса ғайиб қилиниш, назарәткә елиниш яки техиму еғир болған җазаларға учриши тәбиий. Мисалға алсақ, хитайниң ичкири өлкисидә туруп хитайға қарши баянат елан қилған Мирадил һәсән вә шуниңға охшаш нурғун уйғурлар ғайиб қилинған Вә һазирғичә из-дерики болғини йоқ.

Нөвәттә уйғурларниң хитайниң 1950-1970-йиллардики синипий дүшмәнләрни йоқитиш усули болған “феңчяв тәҗрибиси” бойичә йочуқ қалдурмай назарәттә тутуш шәклидә идарә қилиниватқанлиқи мәлум. Техиму муһими, бу хил усул нөвәттики юқири пән-техникилиқ назарәт билән бирләштүрүлгән болуп, уйғурларниң қаршилиқ көрситишкә болидиған барлиқ имканлири йоқитилған. Бундақ шараитта бәзи уйғурлар амалсиз хитайниң тәшвиқатиға маслишишқа мәҗбур болған. Бир қисим испатлардин мәлум болушичә, бәзи уйғурлар “өз ихтиярлиқи билән екранға чиқип, коммунист хитайниң меһир-шәпқитигә рәһмәт билдүрүши” ниң кәйнидә, түрлүк бесим вә қорқутушларниң болғанлиқи ашкариланған. Булардин башқа, Хитай йәнә хитай ичи вә чәт әлләрдики бир қисим хитайпәрәсләрни мәнпәәт билән Сетип елип, хәлқара сәһниләрдә хитай һөкүмитини ақлаш тәшвиқатиға салған.

Йиғинчақлиғанда, хитайниң бу хилдики тор тәшвиқати асаслиқи уйғурларниң иқтисадий тәрәққияти, уйғур елидики милләтләр иттипақлиқиға даир сахта учур тарқитиш вә ғәрбниң уйғурларни қоллишини күчлүк тәнқидләшкә мәркәзләшкән. Хитайниң бу хил һакимийәт күчи билән елип бериливатқан тәшвиқат урушиға уйғурлар вә хәлқара җәмийәт чоқум сәзгүр муамилә қилиши керәк. Хитайниң мәқсәтлик тарқитиватқан уйғурларниң яхши яшаватқанлиқини көрситидиған барлиқ син яки учурларниң һәммисигә җиддий муамилә қилиниши, хәлқарада уйғурларниң һәқиқий әһвалиға болған гуманларниң оттуриға чиқишиға қәтий пурсәт бәрмәслики зөрүр. Аталмиш “он миңлиған киши шинҗаң һәққидә сөзлисун” тәшвиқат суписиниң уйғурларниң һәқиқий авазини аңлиталайдиған бир супа әмәсликини, әксичә униң коммунист хитайниң өз җинайәтлирини йошуруш үчүн мәхсус лайиһәләнгән тәшвиқат суписи икәнликини ашкарилашқа тиришиши керәк. Болупму муһаҗирәттики уйғурлар хитай тәшвиқатиниң бир парчисиға айлинип қелиштин еһтият қилиши керәк. Чүнки һәқиқәт ашкара болғандила, андин зиянкәшликкә учриған уйғурларниң адаләткә еришишигә пурсәт туғулиду.

[Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]