Mutexessisler: “Uyghur serxilliri xitayning yoqitish nishanigha aylanmaqta”

Künséri ashkariliniwatqan uchurlar xitay hökümitining nöwettiki siyasiy basturush qaratmiliqining Uyghur diyaridiki yerlik milletlerning tili, medeniyiti, we diniy étiqadigha merkezlishiwatqanliqini körsetmekte. Buning netijiside Uyghur millitining meniwi hayatidiki yétekchi küch hésablan'ghan serxillarning xitayning rayondiki teqib sistémisining qurbanigha ayliniwatqanliqini melum bolmaqta.

Igilinishiche, xitay da'iriliri Uyghur aptonom rayonida keng kölemlik qattiq basturushni yolgha qoyghan deslepki mezgillerde, bolupmu chén chüen'go Uyghur rayonigha partkom sékrétari bolghan aldinqi mezgillerde zerbe bérish herikitini aldi bilen awam xelqtin bashlighan. Yeni deslepki mezgillerde “Diniy esebiylik” ke qarshi turushni bahane qilip, adettiki Uyghur ahalilirini türküm-türkümlep lagérlargha qamashqa bashlighan. Kéyinchirek tedrijiy halda zerbe bérish nishanini ziyaliylar we rehbiriy kadirlargha qaritip, ularni “Milliy bölgünchi”, “Ikki yüzlimichi” dégendek qalpaqlar bilen tutqun qilishqa bashlidi.

Mutexessislerning ilgiri sürüshiche, ziyaliylar bir milletning ichidiki serxillar bolup, ular shu millet kolléktipining meniwi dunyasi we idé'ologiyesini yéteklep mangidighan jewher qatlam hésablinidiken. Mundaqche éytqanda, bir milletning ziyaliyliri yaki ilim ademliri özlirining eqil-parasiti we izdinishliri arqiliq shu milletning milliy mewjutluqi hemde dunyadiki ornini namayan qilidiken.

Tarixiy matériyallar we Uyghur diyarining yéqinqi zaman jem'iyet tereqqiyatigha nezer salidighan bolsaq abduqadir damollam, abduxaliq Uyghur, memtéli tewpiq, qutluq haji shewqi, lutpulla mutellip qatarliq bir türküm Uyghur serxillirining baldur oyghinip, özlirining yéngiliqqa, tereqqiyatqa we ijtima'iy islahatqa da'ir pikir-idiyeliri arqiliq 20-esir Uyghur tarixida muhim rollarni oynighanliqini körimiz. 

Halbuki, ularning köp qismi eyni waqitta militarist shéng shisey we uningdin kéyinki hökümranlarning zerbe bérish nishanigha aylinip, özlirining hayati arqiliq bedel töligen shundaqla Uyghur xelqining meniwi oyghinishini ilgiri sürgen. 

Xitay kompartiyisi Uyghur diyarini idare qilghan 70 yildin buyan, Uyghur serxilliri, bolupmu Uyghur ziyaliylirigha qaratqan siyasitide ezeldin yumshash körülüp baqmighan. Bolupmu 2000-yillardin kéyin Uyghur ziyaliylirigha qaritilghan zerbe hessilep küchiyip barghan. Yéqindin buyan ijtima'iy taratqularda tarqalghan uchurlarda tutqun qilin'ghan yaki lagérlargha élip kétilgen Uyghur ziyaliyliri sanining yüzdin éship ketkenliki, ularning mutleq köp qismining herqaysi sahelerde tonulghan serxillar ikenliki ilgiri sürülmekte. Xitay da'iriliri ularning bezilirini jaza lagérlirigha qamighan bolsa, bezilirini türmilerge tashlap ölüm jazasi bergen, yene bezilirini bolsa iz-déreksiz ghayib qiliwetken. 

Hazirgha qeder radiyomiz teripidin tutulghanliqi yaki lagérlargha qamalghanliqi delillen'gen Uyghur ziyaliylirimu xéli köp bolup, ulardin xalmurat ghopur, tashpolat téyip, azad sultan, arslan abdulla, abdukérim raxman, dilmurat ghopur, ebdubesir shüküri, rahile dawut, gheyretjan osman qatarliq uniwérsitét proféssorlirini؛ abduraxman ebey, yasinjan sadiq choghlan, qurban mamut, ablikim hesen, muxter bughra, küresh tahir qatarliq edib we neshriyatchilarni؛ muhemmet salih damolla, abduréshit seley hajim, abdul'ehed damolla, ablimit damolla qatarliq diniy zatlarni؛ abdurehim héyt, abduraxman awut ayup, hezriti'eli memtili, érfan hézim qatarliq naxshichi we tenterbiye cholpanlirini sanap ötüshke bolidu. 

Nechche kün awwal xitay hökümiti xewer bérip, Uyghur aptonom rayonida tetqiqat bilen shughulliniwatqan bir qisim chet'ellik tetqiqatchilarni mukapatlighan. Közetküchilerning diqqitini qozghighan bir nuqta shuki, Uyghur ziyaliyliri nöwette xitayning wehshiylerche basturush nishanigha ayliniwatqan bir mezgilde xitay hökümiti Uyghur rayonida turup xitayning siyasitini medhiyiligen bir qisim chet'ellik tetqiqatchilarni mukapatlighanliqidur.

Amérika alem qatnishi idarisining optika inzhénéri, doktor erkin sidiq ependi bu heqte pikir bayan qilip, xelq'ara axbarat wastilirida Uyghurlar we Uyghur ziyaliylirining tutqun qilinishi heqqide xewerler toxtimastin chiqiwatqan bolsimu, emma téxi gherbtiki birer hökümetning bu heqte xitaygha küchlük bésim ishlitip, keskin tedbir qollanmighanliqini bildürdi. 

Erkin sidiq mundaq dédi: “Bir milletning ichide her sahediki ziyaliylar we talant igiliri shu milletke hel qilghuch rol oynaydighanliqi üchün xitay ulargha qattiq zerbe bériwatidu. Yéqinda ma'arip nazaritidiki Uyghur tili derslikini tüzüshke qatnashqan kishilerning asasen tutulup ketkenlikini, shularning ichidiki bezi rehberlerge ikki yil kéchiktürme ölüm jazasi bergenlikini angliduq. Mushularning hemmisi Uyghur millitini medeniyet we jismaniy jehettin qirghin qilip tügitish siyasitining roshen ispati. Gerche xelq'ara axbarat wastilirida Uyghurlar we Uyghur ziyaliylirigha qarita xewerler toxtimastin chiqiwatqan bolsimu, emma gherb yaki musulman döletliridiki birer hökümet téxi keskin tedbir qollanmidi. Eger Uyghurlarning mesiliside ikki yilghiche birer özgirish bolmisa, Uyghurlar intayin paji'elik ehwalgha qalidu.”

Bezi analizchilarning bildürüshiche, Uyghurlar we Uyghur ziyaliylirining xitay hökümiti teripidin qattiq basturulushi xelq'ara jem'iyet yaki teshkilatlar teripidin tizginlenmigende buning aqiwitini tesewwur qilish qiyin bolidiken. Merkiziy washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajiwiski bu heqte munularni bayan qildi: “Xitay sirtidiki tashqi dunyada bizning elwette Uyghur til-yéziqini qoghdash mejburiyitimiz bar. Emma buni qoghdashtin bashqa bizning yene qilishqa tégishlik nurghun ishlirimiz bar. Chet'ellerdiki bizge oxshash Uyghur kishilik hoquq weziyitini tetqiq qilghuchilar Uyghur tilini köplep teshwiq qilishimiz kérek. Uni güzel-sen'et eserlirige oxshash xalighanche siziwalghili bolmaydu. Uni yoqalghan bir til yaki alliqachan tarixqa aylinip ketken bir örp-adet qatarida emes, belki uni ilim-penning, güzel-sen'etning shundaqla kelgüsining tili dégen teshebbusta qoghdishimiz lazim. Biz yene öz tirishchanliqlirimiz arqiliq Uyghur tilining biz zamaniwi til ikenlikini, bu tilning xitay hökümiti terghib qiliwatqandek ‛qalaq‚, ‛zaman'gha maslishalmaydighan‚, til emeslikini, belki hayatiy küchi bar bolghan muhim bir til ikenlikini xelq'aragha bildürüshimiz kérek.”